ETHOS. (Gr: 1985).

E. Pauli.

ETIKA, -ECO. 1985.

Gr: . L: ethicus, -a, -um.

A: ethical; ethicalness. F: étique; éthicité. G: ethisch; Sittlichkeit. I: ètico; eticità...P: ético; eticidade. R: (eticheskij).

1. Etika estas rilata al etiko (vd) kiel scienco. Ekzemple, etikaj principoj; etikaj devoj (vd 1986).

2. Etika estas tio, kio akordas kun la etikaj leûoj, kaj konataj de la etika scienco. Etikeco estas eco de tio, kio determiniûas kiel etike deviga.

Oni avertu pri la paralelismo de la adjektiva lingvaëo de îiuj sciencoj. Ekzemple, logika estas rilata al logiko; logika estas tio, kio akordas kun la logikaj leûoj, kaj konataj de la logika scienco. Tia linguaëo pli elstaras en formalaj sciencoj, pri la fluo de agoj; sed ankaö okazas en teoriaj sciencoj (vd....).

3. En Hegel kaj hegela skolo okazas distingo inter moraleco (vd) kaj etikeco.

Moraleco estas ja pri la subjektiva volo, individua aö privata, de la bonoj; kontraste etikeco diriûas pri realigo de la bono mem en historiaj realaëoj, kiel en la institucioj de familio, civila socio kaj Ïtato.

Laö Hegel, la etikeco "estas la koncepto de libereco, kiu fariûis mondo ekzistanta kaj naturo de la aötokonscio" (Fil. De ëuro, § 142). La etikaj institucioj estas superaj kompare kun la naturo, îar ili estas iu realo "necesa kaj interna" (§ 146). Inter ili aparte elstariûas la Ïtato, kiu estiûis en la mondo kiel iu "reala Dio" § 258, Zusatz).

E. Pauli.

ETIKA DEVO 1986 (vd tekston hyper en Filozofio pri eduko).

1. Etiko estas esprimo pli erudicia, ekvivalenta al moralo (vd 5200).

Etiko havas kiel forman objekton la devon en agofluo. Alivorte, tiu demando povas fariûi tiel: îu estas devigaj celoj por la ago kiu realiûas?

Oni konsideru ankaö la tutan aferon enkadre de la divido de la sciencoj en teoriajn sciencojn kaj formalajn sciencojn (vd).

La demando pri devo estas formala, îar ûi diriûas pri la fluo de la ago, ne pri la ago enhave. Okazas do simileco kun la logiko, kiu okupiûas pri la mensaj operacioj.

Ankaö okazas simileco kun planado de la agoj kaj kun la teknika fluo de la faroj. Metodiko (parto de la logiko) rilatas la manierojn de fluo de la mensaj operacioj. Etiko rilatas la devigan vidpunkton de îiu speco de operacio, îu de kono, îu de ago, îu de faro.

Okazas diferenco kun la psikologio, sociologio, socia filozofio, îar tiuj lastaj sciencoj okupiûas pri la enteca enhavo de la agoj kaj operacioj (do teorie).

Îefe la ago estas la materia objekto de la etiko, îar la ago rekte devenas de la volo, kaj influas malrekte la konon kaj la faron. Oni avertu, ke ankaö la kono estas ago laö unu el ties vidpunkto; Ia etiko rilatas la konon kiel agon realigendan, ne rekte laö la vidpunkto de la logiko kaj metodiko

Kion la operacioj agas, tio estas la celo de tiuj operacioj. Kompreneble volo povas elekti ankaö liberajn celojn. Se tamen kelkaj celoj estas devigaj, okazas ke la ago fariûas deviga. Koncerne al liberaj celoj, ili povas esti individuaj kaj ankaö politikaj laöleûe starigita. Jen kiam okazas la politika devo.

2. Pri la etiko tre multe malkonsentas la filozofoj. Krom la etiko kiel filozofia scienco okazas ankaö la kulturaj strukturoj de la socio, de la familio, de la religioj ktp.

3. Oni komencu serîante atingi almenaö pli probablan hipotezon.

La problemo rilatas la subjektivan certecon, kiun la homoj devas atingi, samtempe kiel la objektivan.

Se la certeco de iu doktrino estas konsiderata en subjektiva nivelo, ûi nomigas ideologio. El inter aliaj sencoj, oni prefere nomas ideologio tiun doktrinon, kiu estas karakteriza de aparta grupo aö partio. Tiusence povas okazi multaj ideologioj, ankaö pri la edukaj celoj. La ideologioj povas esti ekirpunkto por studi la aferon, îar îiu ideologio estas kiel unu el la ekzamenendaj hipotezoj

Oni komencu per tute ûeneralaj prikonsideroj, tio estas, pri la ago ûenerale

Etiko (aö morala filozofio, aö simple moralo), estas racia (neempiria) kaj formala (nur pri la operacia fluo) scienco pri la aga operacio laö la vidpunkto de la devo kaj nedevo, kiel oni jam difinis (vd). Pri la ago ankoraö okupiûas la empiriaj sciencoj; sed per tiu empiria vojo oni ne atingas la aferon pri la devo kaj nedevo. La etiko demandas pri la konveneco de îiuj agoj. Fine, kaj detale, ûi demandas, kiel eduki, kiel pensi, kiel interagi, kiel familii, kiel ntrepreni, ktp.

4. Apartaj konceptoj tre gravas por klarigi la problemon pri la etika devo. Oni komencu per la konceptoj pli fundamentaj kaj streîe interligitaj: bono, konveneco, valoro.

Bono (vd) estas tio, kio iumaniere estas konvena al io, laö la vidpunkto de la ekzisto (vd). Jen rilata koncepto, îar ûi diriûas en komparo kun io. Pro la fundamenteco de tiu nocio de bono, ûia kompreno okazas rekte per la racia mensa konstato. Oni atingas îion kiel enton, kaj samtempe oni komprenas, ke îiu ento estas bona, îar estas konvena al si mem la ekzisto; kiam tiu ento agas laö propra konveneco, ûi bone agas.

Konsiderante, ke la entoj povas esti statikaj kaj aliaj dinamikaj, ambaökaze estas la bono. Naturo bona diriûas pri la statika ento. Ago bona, pri la dinamika ento (vd). Homo estas naturo; sed tiu naturo ankaö agas. Eduko atingas la homon nur rilate la agojn. Kiam oni asertas, ke la homeco estas la ûenerala celo de la eduko, la signifo estas la boneco de la homaj agoj. Tiuj agoj plibonigas la homon.

La principo de boneco (aö principo de la bono) asertas la neceson esti bona (vd. n. 112). Tiu îi havas la rolon esti bazo de la etiko. La etikaj sistemoj provas pruvi tiun neceson, sed unuj faras tion unumaniere, aliaj alimaniere. Okazas do pluraj etikoj, aö moralaj filozofioj (vd).

La racionalisma ontologia etiko, ekzemple, pruvas sian etikan bazon per analizo de la nocio de ento, intuicie atingata. Kiu ne supozas atingi tiel la enton, provas alian bazon.

Ordinare la kono havas kiel psikan propraëon (kiel rezulton) esti plaîa. Per la bonaj celoj atingitaj fariûas la feliîo. Pro tio oni ja diras, ke feliîo estas la îefa homa celo. Vere, la bono estas la celo, kaj per la bono la homo fariûas feliîa, sed kiel psika rezulto. Oni povas ja diri amplekse, ke la ûenerala celo de la eduko estas la bono, kaj ankaö diri, ke ûi estas la feliîo; same ke estas la homeco, îar la homa bono estas esti homo, kaj estnte homo, okazas la homa feliîio.

La koncepto de konveneco ligiûas kun tiu de bono. Tio, kio konvenas laö la ekzisto, estas la bono; tio, kio ne konvenas laö la ekzisto, estas la malbono. Sed la konveneco havas aliajn nuancojn; ûi okazas ankaö laö la vidpunkto de la esenco, kaj dirigas la vero (vd). La etika demando estas, îu kelkaj agoj devas esti ekzistigataj.

Valoro estas tio, kio konvenas. Oni diras valoro îefe por tio, kio konvenas laö la vidpunkto de la ekzisto. Pro tio, antaö îio valoras la bono (vd. n. 111).

5. Realiûo (el la Esperanta adjektiva radiko real- siavice el la latina res = aëo) signifas laöenhave la transiron de la neekzisto en la efektivan ekzistadon. Ordinare reala estas tio, kies ekzisto ne dependas de nia imago, de nia kono. Estas ja realo la kontraöo de fikcio. La celoj antaöe ekzistantaj en la menso, kiel gvidantoj de la ago, realiûas post kiam ili fakte okazas ekstere. Realo estas ankaö en kontraöa rilato al potencialo, kiel en la teorio de Aristotelo pri la ago, kiu ekde la potencialo fariûas realo (vd). Sed tiu potencialo jam estas iamaniere io reala, en la senco de io kun fundamento en la realo. Do potenialo ne estas la samo kiel pura ebleco.

Objektiva signifas efektive ekzistanta ekster la penso, aö almenaö kun iu fundarnento en la realo. La edukaj celoj, ekzemple, devas esti objektivaj kai ne tute subjektivaj.

Objektivo, signifante punkton kiun oni devas pripafi aö konkeri, kaj sekve povas figure signifi celon atingendan.

Objekto estas îio, kio prezentiûas al niaj sensoj aö spirito. La diferenco inter objekto kaj aëo, estas ke la unua havas kiel nuancon la eksterecon, la dua la konsiston. Pro tio oni diras adekvate la objekto de la edukaj celoj.

6. Celo (verba radiko, el la pola cel = celo, kun simila forrno en la germana zielen = celi) signifas rekte tion, kion la ago devas sukcese atingi. En la celo finiûas la ago.

Îar la celo estas fino (el la latina finis) de la aga procezo, en la latina kaj en la latinidaj lingvoj tiu vortradiko fin- povas ankaö signifi celon. Sed tiu semantika larûigo ne okazas en Esperanto, kiu donas al la vortoj celo kaj fino apartajn pli striktajn signifojn.

Direkto figure signifas, ke iu ago eliras al la celo, kiu siavice estas elektata inter eventualaj celoj. Nuance, direkto rilatas lokon, al kiu iras la ago.

Direktivo entenas la ûeneralan signifon de celo atingenda. Ûi estas pli adekvata ol direkto por signifi moralajn aferojn. Direktivo nuance supozas la antaökonon de plenumota celo. Tiusence filozofio pri eduko prezentas la fundamentajn direktivojn, per kiuj edukiûas la homo. Oni rimarku ke la ordinara signifo de direktivo supozas, ke iu persono prezentu al aliaj la direktivojn; sed oni povas ankaö kompreni, ke iu persono proponas al si mem direktivojn.

7. Devo (vd) diriûas pri la morala neceso. Rekte rilatas devo al la ekzisto, en la senco de deviga meto de la ago. La vorto ne enhavas la formon (aö esencon, aö specon) de la ago. Kiam oni enkondukas la afero, kio estas devigata,okazas la materia deivido de devo; ekzemple, devo de ago, devo de la esenco, devo de la ento. Laöforme devo estas tute ûenerala vorto, kaj rekomendindas ke oni diru pri kiu materia devo oni parolis; ekzeple, pri la etika devo.

Leûo, normo, regulo, regularo rilatas la formon de la devo, kaj pro tio signifas malpli vaste. Tiuj vortoj esprimas, kaj la devigotecon de la celoj, kaj la formon de tiuj celoj.

Leûo (vd) signifas pli amplekse ol normo, regulo, regularo. Krome, leûo rilatas ordinare nur la dinamikajn estaëojn, do pri io moviûema; estas do legoj de kono, de ago, de faro. Naturo rilatas la strukturon de la statika ento. Tiusence oni demandas pri la naturo de iu korpo aö eî pri la naturo de Dio. Oni atentu îiam pri tio, ke ekzisto signifas simple esti for de la ne-ekzisto, kaj esenco estas la maniero ekzisti.

Laö kelkaj filozofiaj antaösupozoj okazas naturaj leûoj. Kontraste la pozitivaj leûoj okazas per politika elekto. Sed estas tiuj, kiuj ne akceptas naturajn leûojn; por tiuj la eduko dependas nur de politika decido de la plimulto. Jen diskutenda afero (vd n. 103-109).

8. Idealo (vd) estas celo prezentata al la serîanto, kiel la plej perfekta. Laö la etimologia sugesto (idealo devenas el ideo), la idealo estas prezentata al la menso kiel ideo, kiu gvidas la agon.

Tiu karaktero de plej perfekta, kiun enhavas la idelao, supozas ke la naturo antaödifinas kelkajn preferindajn celojn. La antaöekzisto de idealaj celoj estas afero tre diskutata de la filozofoj. Ofte formoj de la naturo kaj de la socio sajnas idealaj atingoj respektendaj de la etiko kaj eduko. Tamen tiuj formoj estas nur stabilaj atingoj eventuale anstataöigeblaj de la evolucio (vd n 124).

Îu la eduko fariûas laö antaödifinitaj idealoj? Îu la celoj de la eduko nur ekzistas kiel elekto de la individuo kaj socio?

Jen vidpunktoj diskutendaj de la filozofio pri eduko (vd n 110 ks).

Kelkaj difinas la filozofion pri eduko kiel esploron de la idealoj de la edukado; tiuj do supozas ilian ekziston. Aliaj, pli ûuste, difinas ûin kiel studo de la celoj de la eduko; tiuj je la komenco nek asertas, nek neas la ekziston de la idealoj, sed proponas, ke oni studu tiun aferon.

Modelo (vd), kiel io imitinda pro sia perfekteco, aö kiel io proponata por esti imitata de pentristo, brodisto, laboristo, artisto ktp., estas nomo, kiu ankaö povas signifi la elektitajn formojn de eduko. Inter la modeloj, la leûo elektas la proponitan de la plimulto kaj devige proponas ûin kiel celon atingendan. Îiuj landoj havas siajn modelojn de publika eduko. Tiel same, îiu elektas modelojn por sia persona normo de vivado. Modeloj povas funkcii kiel direktivoj de la edukado, kiuj estas pragmatike akceptataj dum ili funkcias.

Utopio (vd), el la greka (= ne) kaj topos (= loko) signifas ion tre idealan, sed ne absurdan, kiun ordinare oni ne atingas. Homaj idealoj, kvankam ne atingeblaj, konserviûas kiel veraj celoj. Ekzemple, la socia paco estas ne atingebla idealo, almenaö ene de difinita tempo de nia generacio, kiu tro esploras la individuajn valorojn kontraö la kolektivaj, la naciaj kontraj la universalaj. Kvankam utopio, paco ne lasas sian karakteron de idealo celenda de la homaro.

En eduko oni preskaö îiam parolas pri idealaj celoj, kvankam lli ordinare ne estas atingataj. Krom la menciita idealo de paco, estas pluraj tiaj idealoj, vere utopiaj. Por kelkaj popoloj, estas utopioj la respubliko, la demokratio, la justeco, la egaleco, la homareco; tamen, ili estas veraj celoj, precipe por la eduko.

9. Etikaj sistemoj. Pri la etika devo la opinioj dividiûas. Unuflanke estas la pozitivisma kaj neopozitivisma etiko kun la relativeca devo. En alia flanko estas la racionalisma ontologia etiko, kiu, surbaze de la ento-analizo, asertas la devigotecon. Reduktiûas al la racionalisma etiko la fenomenologiaj etikoj, kiuj ne analizas la enton, sed rekte konstatas la devon; inter aliaj tiuspecaj etikoj menciindas la formalisma etiko de Kant kaj la aksiologia etiko de Max Scheler. Ankoraö estas la etikoj de la marksisma filozofio kaj de la ekzistencialismo.

Pro la multobleco de la racionalismaj filozofioj oni preferu mencii îiun el ili per la propra nomo, aö per du vortoj, ekzemple, racionalisma ontologia etiko. Kolektive, ili estas nepozitivismaj.

10. Kiel pruvi la etikan devon?

Tiuj, kiuj asertas la devon, tiuj certe prezentas pruvojn; same tiuj, kiuj neas la devon, prezentas pruvojn, sed precipe kontentiûas pri la forpelo de îiuj pruvoj. La strikte racionalisma ontologia etiko provas pruvi per la analizo de la ento. Tio signifas ke la devo estas implica al la nocio mem de la ento trovata. Tiu sistemo devas fari îion por garantii tiun vojon (vd). Aliaj ne akceptas tiun filozofion kaj provas pruvi per la fenomenologio, tio estas per la rekta eksplicita konstato (vd n105 ks).

Pozitivistoj kaj nepozitivistoj neas îiujn racionalismajn pruvojn (vd) kaj provas klarigi per alia formoj la etikajn fenomenojn, kiuj fine estas reduktaj al iluzia devo.

En la sekvo oni ekzamenu pli detale la sistemojn, por ke antaösupozoj de la filozofio pri eduko rilate la celojn fariûu kritike konataj. Post tiu kritika kompreno, îiu edukisto povas konstrui ekde elektita bazo sian filozofion pri eduko rilate la celojn.

11. Pozitivisma etiko neas la objektivecon de la morala devo. Ne estas devigaj celoj por la homa agado. Neniu ago estas bona, îar praktikata laö deviga celo. Kvankam estas bonaj elektendaj celoj, ili tamen ne estas devigaj. Tiuj bonaj celoj povos esti eî malsamaj por tiu aö tiu alia persono. Pro tio la homaj kutimoj povas ïanûi laö la okazintaëoj kaj epokoj.

La leûoj kreiøas per elekto de la plimulto, aö estas altrudo de la plej forta. Sed en si mem ili ne entenas ion devigan, kaj pro tio ili povas ïanûiûi kaj esti aliaj en aliaj cirkonstancoj.

La grekaj sofistoj (5-a kaj 4-a jarcentoj a.K.) estis la unuaj neantoj de la deviga moralo. Sed ûis la moderna epoko la racisma etiko montriûis tamen îiam la pli forta. La epikuristoj kaj skeptikistoj estis la pozitivisma helena-romiana periodo de la filozofio.

Kreskas la ïancoj de la pozitivisma etiko enkadre de la empiriisma filozofio de Francisko Bacon (1561-1626), daörigata de Hobbes, Locke, Hume, Condillac, Rousseau.

Tiu nova etapo de la pozitivisma etiko plenkreskis kun Aögusto Comte (1798—1857), ekde kiam empiriismo vestis sin kun tiu nova nomo. Pluraj formoj prenos la pozitivismo mem, inter alie, pragmatismo, historiismo, kaj eî neopozitivismo.

Okazas kelkaj proksimecoj inter pozitivismo, fenomenologio kaj ekzistencialismo en la kampo de etikon (vd).

Kant defendis liberalisman pozitivisman koncepton pri la Ïtato, kiu nur premive garantias la pacan kunvivadon de la liberaj civitanoj (vd 483). Tamen, pri la etiko ûenerale liaj ideoj estis aliaj, îar por li la homa volo enhavas internan devon, tute aötonoma rilate la eksteron.

12. Laö neopozitivismo la etika etika juûo havas karakteron de emocia juûo pri la bono. Mi konsideras la agon bona, se ûi plaîas al mi, kaj nebona tiun, kiu malagrablas.

Moritz Schlik konkludai:

"Kiam mi rekomendas al iu iun agon, kiun mi konsideras bona, mi esprimas la fakton, ke mi deziras ûin" (Demando pri ta etiko, 1930, I § 6).

La normeco ne estas kaöze de la etika devigo de la celo en si mem, sed nur kaöze de la deziro pri la plej agrablaj agoj.

Por historiismo, kies îefa proponinto estis Wilhelm Dilthey, la homoj scias nur tion, kion ili deziras post la eksperimentoj. Ili ne estas gvidataj de ûeneralaj principoj îiam validaj.

Pragmatismo, proponita de la usonanoj Peirce kaj James, kaj de la edukistoj John Dewey, Kilpatrick, estas pozitivismo kunmetita de la sukceso de la ago. Tio, kio funkcias, estas bona por esti celata. Ne ekzistas antaöstarigita celo.

Sekve, la eduka procezo ne havas alian celon, ol sin mem. Eduki signifas eksperimenti, reordigi la eksperimenton, rekonstrui ûin, transformi ûin laö la plej bona funkciado (vd...).

La kriterio por elekti la edukajn celojn (aö idealojn) estas tio, kio konserviûis tra la tempoj, opinias la tiel nomataj 'esencistaj' edukistoj, îefe de la usonano William C. Beagle.

13. La fenomenologia etiko asertas, ke la etika devo aö valoro estas rekte konstatebla; ûi estas do eksplicita evidenteco, îiam klara, nedependa de alia donitaëo.

Tiu fenomenologia etiko ne atingiûas kiel rezulto de posta analizo kaj demonstro, kiel okazas en la antaöaj diskursivaj racionalismaj etikoj. Ankaö la fenomenologia etiko parolas pri analizo, sed en la simpla senco de eksplicitaj elementoj, kiuj dividiûas en novajn eksplicitajn elementojn, sen neceso eniri en inplicitaëojn.

La formalisma etiko de Kant estas la unua grava etiko enbazigita sur la simpla fenomenologia konstato. Certamaniere, tiu etiko estas nur erudicia formo la vulgara etiko, de tiuj kiuj asertas ke oni havas internan voîon rekte morale parolanta pri la devoj.

Laöscie, por Kant, la morala juûo - mi devas (germane Ich soll) - simple konstatiûas kiel imperativo rekte trovata en mia konscio, sen neceso de analizo. Tiu morala juûo de simpla konstato kaj sen neceso de analizo estas do kategoria imperativo.

Aliflanke tiu kategoria imperativo estas formala, îar ûi asertiûas sen apogo en iu ajn analizo de la realo; ûi simple estiûas en mia konscio. La aferoj estas etike neötralaj, sed ne mia konscio.

Cetere, por Kant la celo ne povas esti bazo de etiko. La aferoj en si mem ne havas celon; tiu koncepto de celo estas nur apriora formo antaöekzistanta en mia memo, tiel kiel la 12 kategorioj de aprioraj konceptoj.

La praktika maniero por malkovri la kategorian imperativon, kiu gvidas asertive la volon, estas demandi pri la kontraöo: tio, kio fariûas neebla por esti praktikata de îiuj, estas la malbono; do, la bono estas la kontraöo de tiu malbono. Ékzemple, se ciuj diras la malveron, mensogante, neeblas la homai interrilatoj; sekve, la devo estas diri la veron.

Pro la praktika maniero de malkovro de la kategoria imperativo, la formalisma etiko de Kantio ïajnas esti malfermita etiko (vd n 122). Ûi malkovras nur ûeneralajn principojn, kiuj aplikiûas al la apartaj aferoj. Sed tiuj apartaj aferoj nur obeas al la ûeneralaj leûoj; ili per si mem ne enhavas apartajn etikajn determinojn, kiel la foje nomataj naturaj leûoj.

14. La aksiologia etiko, aö etiko de valoroj, disvolviûis kiel nova fenomenologia formo de la kantia etika formalismo. Pro iom da malgrandaj diferencoj, ûi nomiûis materia etiko. Sed fakte, gi restas speco de formalisma etiko.

Kiel la kantia formalismo, ankaö la aksiologia etiko konstatiûas fenomenologie rekte kiel fakto, kaj do ne estas rezulto de iu racia analizo malkovrante ion implicitan en la ento. Forlasinte la raciajn prikonsiderojn, la kantia formalisma etiko sugestis la serîadon de novaj etikoj kun samspecaj formoj de enbaziûo.

Anstataö la kategoria imperativo, la novaj filozofoj parolas pri valoroj, inter kiuj estas la etikaj valoroj, la artaj valoroj, la religiaj valoroj ktp.

Îiuj valoroj estas konataj de ni per simpla konstato, do kiel fenomenologiaj donitaëoj, eksplicite evidentaj.Ili estas senneceso de ontologiaj raciaj analizoj de la ento, kiel okazas en la ontologia etiko; do, la valoroj en la aksiologia etiko ne estas implicitaj evidentecoj, sed eksplicite evidentaj modoj atribuataj de la ento mem.

Aliflanke, tamen, ili estas nur valoroj rilate al ni, valoroj rekonataj de nia menso, sen reala sendependa ekzistado.

La germano Rudolf Hermann Lotze (1817-1881) jam avertis pri la ekzisto de diversaj regionoj en la homa menso, inter aliaj tiu de la valoroj. Tiel li metis la etikon en direkto de la kantia formalismo.

Alia germano, Max Scheler (1874-1928) atribuis al la valoroj pli objektivajn formojn, kaj asertis, ke ili estas atingataj intencionalisme, tamen ne per la intelekto, sed per la emocia intuicio; do ili estas atingataj per aparta genro de kono, alogika, neracia.

La valoroj estas objekto de kono de especiala sento, kiel la objekto de la intelekto estas la realo. Tiuj valoroj estas nerealaj kvalitoj de la objektoj; ne estas do kvalitoj subjektivaj de la menso atribuatasj al ili.

Kvankam nerealaj kiel la aliaj realoj, ili tamen estas iamaniere io, kio ne povas lasi nin indiferentaj; ili indikas al ni rilatojn, per kiuj ili valoras. La homaj agoj estas bonaj, kiam ili valoras; tiu bneco ne rezultas el iu analizo de la enteco de aëoj, kiel okazas en la racionalisma ontologia etiko de Aristotelo.

Kvar estas la fundamentaj kategorioj de valoroj laö Max Scheler:

1) valoro de agrablo kaj malagrablo, kiuj diriûas pri la ûuo kaj sufero;

2)vitalaj valoroj, rilataj al sentoj, kiel de sano, malsano, ktp.

3)Spiritaj valoroj, ekzemple esteikaj kaj de kono;

4) religiaj valoroj (vd M. Sheler, La formalismo en etiko, 1916).

En tiu-æi momento interesas, ke M. Scheler asertis la objektivecon de la valoroj, kiuj, kvankam ne realaj, estas sendpenda de la subjektivaj opinioj de la individuo.

Same prikonsideris la valorojn Nikolai Hartmann (1852-1950).

Ernesto Troeltsch (1865-1923) asertis la absolutan karakteron de la valoroj, kvankam ili realiûas varie dum historia fluo.

La relativeco de la valoroj aperas en la kulturisma filozofio de Wilhelm Dilthey (1833-1911), diskonigita per la nomo historicismo, pro la fina interrilato de valoro kaj historio. Jen repreno, per nova formo, de la pozitivisma etiko.

Laölonge de la historio la valoroj naskiûas, evoluas kaj mortas. Estas valoroj nur tiuj, kiuj en determinita tempo la homoj rekonas esti tiaj.

15. Ekzistencialima filozofio preskaö forigas la etikon; sekve la edukaj celoj restos kiel libera projekto.

Tiu filozofio operacias per la fenomenologiaj konstatoj de la ekzisto. Îi-sence ekzistencialismo nek restas sur la nivelo de empiriistoj, nek eniras la vojon de la racionalisma ontologia etiko, kiel de platonanoj, aristotelanoj, skolastikistoj.

Ekzistencialisma filozofio estas malpli racionalisma, tamen ankoraö racionalisma, kiel îiuj malpliracionalismaj formoj derivintaj el la kantisma praktika racio; la karaktero de tiaj filozofioj estas la fenomenologia karaktero, sen evoluo en la ontologiajn disvolviûojn de la antaöaj racionalismoj.

Oni diras ke ili estas fundamente racionalismaj, îar ili dependas de analizo de kelkaj pure raciaj nocio, ekzemple, de ento kaj neento.

Historie, kelkaj elementoj de la moderna ekzistencialismo troviûas en la humanecaj sintenoj de Sokrato (469-399 a.K.), Aögusteno el Hipono (354-430), Pasca (1623-1662).

Kiel disvolviûintaj antaöuloj de la ekzistencialismo estas prezentitaj ordinare la dana Kierkegaard (1813-1855) kaj la germana Friedrich Nietzsche (1844-1900).

Grava ekzistencialisto estis Karl Jaspers (1883-1969), kiu komentariis la antaöajn, metante pli da profundeco. Sed plej famaj, en sia tempo, estis la germano Martin Heidegger (1889-1976) kaj la franco Jean-Paul Sartre (1905-1980).

Kelkaj ekzistencialistoj prezentis proponojn de filozofio pri eduko. Rilate la ekzistencialisman filozofion pri eduko, la gnozeologiaj kaj ontologiaj fundamentoj de la ekzistencialismo estas nur ties antaösupozoj.

Îi tie oni ne diskutos tiujn fundamentojn de la ekzistenciaslismo; oni avertu tamen ke ili estas ties antaösupozoj. Îi tie oni ne diskutos tiujn fundamentojn de la ekzistencialismo; ili estas simple prezentataj, por ke oni komprenu kiel tiuj fundamentoj kohere difinos la celojn, ekzemple, en la ekzistencialisma filozofio pri eduko.

Laö la ekzistencialisma intencionalisma gnozeologio la homa kompreno atingas unue la ekziston; kaj tiu ekzisto estas antaöa rilate la esencon, kun la sekva plia graveco, sen resti dependa de esencaj determinoj.

Kontraöe, la raciisma filozofio ordinare prezentas la esencon kiel la îefan atingon de la intelekto kaj kiel superreganta la ekziston per normigaj universalaj kadroj; cetere, por la racionalisma ontologio, nur malrekte kaj malfacile la ekzisto estas atingebla de la homa kono (vd). Tiu elstaro de la esenco okazis îefe en la racionalismaj filozofioj de Platono, Kartezio, Hegel; estas iomete pli modera en la aristotelisma kaj tomisma tradicio, sed en îiuj tiaj filozofoj pli ol en ekzistencialismo.

Sed en kelkaj, ekzemple, Duns la Skota, okazas elstarigoj de la ekzisto, kaj kiuj estis esplorataj de Heidegger (vd).

Ontologie, la elstarigo de la ekzisto, fare de la ekzistencialismo, difinas la aferojn tute alimaniere, foje kun ïoko pro la sekvoj en etiko kaj en filozofio pri eduko.

Por esencismo la esenco karaktriziûas kiel sama por îiuj individuoj de la speco; per tiu universaleco la esenco fariûas normo rilate la ndividuojn, kaj do la celo de îiu kreskema estaëo kaj leûo de îiu ago. Homoj devas celi la homecon, animaloj la anaimalecon ktp.

Kontraöe, por ekzistencialismo la ekzisto-elstaro havas kiel rezulton la gravecon de la indiviueco, subjektiveco, sentoj, ekzemple de timo, angoro, feliîo, kredo, ktp. En tiu direkto ne estas logo por la idealismaj absolutaj celoj, nek facilaj spiritualismaj kaj teologiaj tendencoj.

Laö ekzistencialisma konstato, ni homoj estas esence liberaj. Ne estas validaj la altrudataj valoroj. Sed valoro estas starigitaj per la libera elekto fare de individuo. Îiu homo kreas sin mem per la libera elekto inter pluraj eblaj agoj. Gepatroj kaj majstroj nur povas prezenti motivojn, por ke la edukendulo akceptu ilin.

Do, la ekzistencilisma homo konstruas sian mondon. Krome, li devas akcepti la sekvojn de sia elektita mondo. Tiusence okazas respondeco. En ekzistencialisma kunteksto ne eblas iu ajn sistemo de filozofio. Sed, aliflanke, la ekzisto de iu teoria sistemo ne signifas, ke la univerfso ne realigu simple iun planon. Îiu homo havas nur unu elektitan plano en sia menso. La universo estas libera por îiuj planoj.

La homo transcedndas la mondon, îar apartigita de lli. Sed la morto finiûas la transcendo, kaj reintegriûas la homo en la ûenerala realo. Per la edukado konsciiûas la homo pri tiuj fundamentaj eblecon de elekto, kaj îiu elektas sian planon.

Laö Heidegger, la homa ekzisto estas transcendo kaj projekto. Sed tiu transcendeco ne sukcesas kompletiûi, kaj la projekto nuliûas. Simple ëetita en la mondon. La homa estulo restas forlasita sen espero por sukcesaj projektoj, li difiniûas kiel esto-por-la-morto (Sein und Zeit, § 55).

Ankaö Sartre elpensis la homon kiel liberan projekton. Sen iu ajn deviga celo, tiu homo libere projektas esti io, esti Dio (L’ être el le neant, p. 653), sed projekto sen suceso.

(Vd Filozofio Pri Eduko).

16. La dialektika filozofio, kun triopa kaj dinamika formo,establas karakterizan sistemon de celoj, tre interligitaj, evoluemaj, sociaj kaj optimismaj, sekve kun iom de influo sur la eduka sistemo.

Dialektike la realo estas konstanta dinamiko, en kiu îiu ero, aö tezo, altiras sian kontraöon, aö antitezon, kaj kun ûi kuniûas por nova pli kompleta estaëo, aö sintezo, pli granda ol la sumo de la antaöaj kunigantaj eroj. EN dialektika filozofio ne signiffas kiel en la metodoj de kontraöaj parolantoj laö la platona dialektiko; la nova senco estas sintezo de kontraöaj nocioj en sinsekvo komenciûinta per la tezo tra la antitezo.

Gnozeologie la aspekto de la dialektika filozofio estas racionalisma , ne pozitivisma. Fundamente ûi analizas la enton per nova maniero. Dialektika estas la penso kaj dialektika estas la realo. La dialektiko kontraöas la aristotelan filozofion de la identeco: Îiu estas identa al si mem, kaj la kontraöo de la ento (kiel jam parolis Parmenido) estas simple nenio. Kune, dialektiko kaj identeca filozofio estas kontraöaj al la empirisma aö pozitivisma filozofio.

Dividiûas la dialektika filozofio en ideisman kaj materiisman vidpunktojn. Laö ideisma dialektiko de Fichte, Schelling, îefe Hegelo, la fundamento de îio estas la ideo. Tiu ideo prezentiûas kiel mi (subjekto), kiu pensas la enton (objekton). Sed tiu tezo kaj antitezo ne tute distingiûas kvazaö ili estus du apartaj aferoj; ili kuniûas kiel unu ideo, la absoluta ideo; jen la sintezo. Per novaj dividoj, aö analizoj, malkovriûas ke îio estas dialektika kaj restas ideisma.

Feurbach, Marx, Engels opiniis, ke unue estas ne la ideo, sed la materio. Sed tiu materio havas kiel funkcion la ideon (penson aö spiriton). Jen materiisma spiritualismo kontraste kun la mekanikisma materiismo. Ne estas dualismo, en la senco de du egalaj substancoj, kiel la neredukteblaj substancoj animo kaj korpo, kuïantaj unu îe alia, sed estas materio kiu spiritas (tio estas, kiu konas kaj psike agas)

La dialektikistoj kredas, ke per la inversiûo, per kiu ili metis en la bazon ne la ideon, sed la materion, la interpreto de la realo fari6gis laö la faktoj, kaj do laö la historio. Jen la koncepto de historia materiismo, laö kiu tre gravas la materio en la homa evoluo, kiel oni konstatas per la studo de la ekonomio kaj socio ûenerale. Ekonomiaj faktoroj, ekzemple teknikoj de laboro ka produktado, rilatoj de laboro kaj produktado, îefe determinas la historian evoluon. Tiuj ekonomiaj faktoroj determinas, kvanakm ne tute fatalisme, la homan konscion, kiu per tiuj kondiîoj kreas ideologiojn pri religio, moralo, politiko. Aliflanke, la homo mem povas krei novajn kondiîojn de laboro kaj produktado, tiel ke la konscio povas ïanûiûi kaj pliboniûi.

Per tiuj antaösupozaj dialektikaj konceptoj (ideismaj kaj materiismaj inkluzive monismajn) kontruiûas nova etiko kaj nova filozofio pri eduko (vd).

La etiko de la plimulto, tio estas de la popolamaso, ne difiniøas filozofie, se ûi resultas nur el malevoluintaj prikonsideroj kaj tradicie ricevitaj uzoj. En tiu primitiva formo, la vulgara etiko povas influi apartajn konceptojn pri eduko kaj politikajn decidojn pri tiuj aferoj. Cetere, kelkaj homoj akceptas revelaciintajn religiojn, kun samtempaj moralaj ordonoj. Ankaö por tiuj la konceptoj pri eduko obeas nekonsciajn filozofiajn konceptojn.

Estas utopio la tuja atingo de leûoj tute kritikaj pri eduko, 6car la politika rajto de la plimulto ne ebligas tion. Sed, iom post iom la homaro kaj ties leûoj perfektiûas. Îi tie okazas speco de rondirado:

La bona eduko dependas de bonaj leûoj, kaj la bonaj leûoj dependas de bona eduko.

Tamen îiu rondirado ie rompiûas, îar almenaö kelkaj estas bone edukitaj por interagi kun aliaj kun la fina atingo de bonaj rezultoj.

17. Racionalisma ontologia etiko fundamentas la etikan devon sur la implicitaj principoj rezultintaj el la analizo de la nocio de ento, en kiu ûi asertas trovi implicite tiun etikan devon. Kiel antaösupozo la postulo estas, ke validu la ento kaj ties analizo. Sekve de tiu bazo, ûi estas ontologia etiko; îar la ento kaj ties analizo ne estas empiriaj atingoj, sed nur racia afero, ûi estas ankaö racionalisma etiko.

La dokrino pri la ento, kiel specifa objekto atingata de la intelekto, estis prezentita unuafoje de Parmenido el Eleo. Aristotelo estas tamen tiu, kiu pli klare prezentis la nocion de ento kaj kaj kiu per analizo montris, ke la implicitaj ontologiaj principoj bazigas la etikon.

Ne konsentas pri la racionalisma etiko la empiriistoj kaj pozitivistoj, kiel jam avertite (vd), îar ili nur akceptas kiel validajn asertojn tiujn havantajn empirian bazon, sekve ne principojn surbaze de la intelektebla ento.

Pro aliaj kialoj kelkaj racionalismaj kaj fenomenologiaj filozofioj ankaö ne akeptas tiun tre racian ontologian etikon. Por ili la nocio de ento ne havas sufiîan enhavon; tio signifas, ke la racionalistoj ne konsentas inter si pri îiuj raciaj atingoj.

Laö Kant (vd) la aristotelaj nocioj de spaco kaj tempo estas aprioraj forrnoj de la sensoj; la konceptoj (kategorioj) de la homa intelekto estas ankaö aprioraj formoj, sed de la intelekto, entute 12 (unueco, pluraleco, totaleco, realo, neo, limo, substanco - akcidenco, kaözo - efiko, reciproka ago, ebleco - neebleco, ekzisto - neekzisto, neceso - kontingenteco). Tiel same îiu analizo prezentas nenion novan, kaj îiu sintezo estas apriora aserto de la intetekto. Sekve, ne restas loko por la ontologio kaj la koncerna ontologia etiko kiel volis Aristotelo. Restas nur la fenomenologia etiko.

La racionalisma ontologia etiko dependas do de propraj pruvoj pri la valideco de la ento atingata de la intelekto kaj de la analizo, per kiu la principoj estas elmop -tritaj. La afero estas do grava antaösupozo rilate la filozofion pri eduko.

La metodika procezo por atingi la ontologian bazon de la etiko, kiel jam antaödirite, estas analiza. Estu la ento analizata, por ke el la analizo rezultu la principojn, sur kiuj baziûas la ontologia etiko. Tiu tasko montriûas malfacila, sed necesa por sufiîa kompreno de grava afero. Okaza fazoj - la ento (intuicia), la principoj (implicitaj), la principoj (implicitaj).

a) La ento kiel donitaëo analizenda estu unue precize priskribata, por ke la deirpunkto estu kritike konata. En raciaj konstatoj, tiu priskriba tasko estas nomata fenomenologio, aö fenomenologia priskribo.

La donitaëo aperas en la homa menso en formo de sintezaj juûoj, en kiu oni asertas la predikaton kiel estigatan de la subjekto. Tiu juûa aserto estas sintezo, îar okazas simple la kunmeto de du elementoj. La sintezo mem fariûas per la verbo esti. Ekzemple, la pordo estas verda; aö la homo estas racia animalo; aö la fero estas metalo. Konceptoj ne aperas izole; ili îiam aperas ene de juûo.

Predikato kaj subjekto estas konceptoj, distingaj de la nocio trovata en la aserto de la verbo esti. Jen kie troviûas la nocio de ento. Tiu nocio troviûas îie ajn, kie iu kapo pensas. Sanûiûas la predikato kaj la subjekto, sed konstante restas la nocio de la verbo esti, kiu sekve tre gravas en filozofio.

Esto kaj ento diras preskaö la samon. Esto ja estas substantivigo de la verba radiko est-, kaj havas la nuancon de rezulto de la ago esti. Ento, en Esperanto, estas substantiva radiko. Sed la etimologia ekvivalento en la latina (ens, entis) kaj en la greka (on, ontos) estas substantivigo de la participo.

La konstatita donitaëo nomata esto (aö ento) havas eksplicitan evidentecon. Ûi estas en la rango de la tute unuaj, evidentecoj; tio signifas, ke ûi ne estas rezulto de analizo, en la senco de implicita aö virtuala evidenteco. Sed kiel eksplicita nocio, la ento servas kiel deirpunkto por atingi implicajn nociojn, inkluzive tiujn de la etiko. Nenio estas antaö la ento. Eî la empiriaj aspektoj de nia mensa kono supozas la enton.

b). La analizo de la nocio de ento rezultigas la plej generalajn implicitajn principojn, pri kio okupiûas la gnozeologio (unua parto de la metafiziko), al kiu sekvas la ontologio (do, dua parto de la metafiziko). Tiuj metafizikaj antaösupozoj nomataj principoj estos profitataj de la aliaj filozofiaj sciencoj, ekzemple de la etiko, inkluzive de la filozofio pri juro, kaj de la pozitivaj sciencoj, ekzemple de la matematiko, kies aksiomoj (aö matematikaj principoj) estas tre konataj de îiu studento.

Por Parmenido îio estas ento, kaj tiu ento obeas internajn kondiîojn aö leûojn, de ni nomatajn de ni principoj (greke aksiomoj). Ekzemple, la ento ne povas esti interne kontraödira; ûi estas îiam ento, kaj ne unuiûas kun la ne-ento. Kiel jam dirite, Parmenido mem ne disvolvis la etikon surbaze de tiu koncepto pri la ento. Tio estas spekulacia disvolviûo de la postaj metafizikistoj - pitagoranoj, Sokrato, Platono, îefe Aristotelo. Poste ankaö de stoikistoi, romiaj juristoj, skolastikistoj, kaj parte de la modernaj racionalismaj filozofoj.

18. Oni zorgu specialan klarigon pri la ontologia racionalisma etiko, montrante kiel per ento-analizo oni atingas la plej ûeneralajn implicitajn principojn, kaj kiuj servas kiel antaösupozoj de tiu racionalisma etiko, kaj fine estas la antaösupozoj ankaö de la racionalisma ontologia filozofio pri eduko. La utileco de tiu daörigo pri la ontologia racionalisma etiko evidentas, pro tio la aliaj etikoj precize neas tiujn antaösupozojn. Je la fino, îiu elektu, laö sia kompreno, la koncernan etikon, kiu estu bazo de la filozofio pri eduko.

Kiel jam avertite, la deirpunkto de la racionalisma ontologia etiko estas la îefa donitaëo de îiu penso, - la ento (aö esto). Per la verbo esti oni pensas. Substantivigite oni diras, ke la esto estas la specifa objekto de la penso. Koncerne la vorton ento, ûi devas signifi la samon, kvankam kun nuancoj, îar estas derivaëoj el la latina participo de la verbo esse (= esti).

Por la parmenida kaj aritotela filozofio oni atingas per la penso nur la nocion de ento, kaj pro tio nur per tiu vojo kreiûas la etiko. Sed, kiel jam dirite, laö la aksiologia etiko de Scheler kaj Hartmann okazas alia vojo, la emocia kaj intencionala intuicio, kiu atingas rekte la valorojn (vd) La racionalisma ontologia etiko centriûas en la racia nocio de ento, kaj provas pruvi tiun etikon per analizo de la unua donitaëo pri la ento. La analizo supozas do unue la enton kiel donitaëo; îiu donitaëo esas sinteza juûo, kun eksplicita evidenteco, rekte konstatita, do per fenomenologia procedo.

Kiam la analizo komenciûas, oni konstatas du gnozeologiajn specojn de evidentecoj -- eksplicitaj (fenomenologiaj) kaj implicaj.

Estas ekzemple implicaj eroj de la analizo la nocioj de aëo, kaj io, bono kaj vero. Estas implicaj la principoj aö aksiomoj, ekzemple, de sufiîo, de kaözo, de ne-kontraödiro, de devo fari la bonon. Tiun analizon oni faru en la sekvo kun apartaj prikonsideroj, foje tre subtilaj, foje almenaö komplikaj. Îu oni akceptas la gnozeologian validecon de la principoj, ne povas kohere konsenti pri la koncerna racionalisma ontologia etiko apogita sur ili. Tamen li komprenos la formalan fluon de tiuj principoj kiel logikan sekvon en la menso mem, kvankam en la realo por li ili ne validas.

19. Okaze de la fenomenologia analizo la ento povas esti konsiderata, per abstraktado, en du sinsekvaj niveloj, laö la jena kadro, kies rezulto estas kvar fundamentaj nocioj:

laö la ekzisto = aëo

en si mem

laö la esenco = io

Ento

laö la esenco = vero

en rilato

laö la ekzisto = bono

a) en la unua nivelo de la sinsekvo la analizo konsideras la enton, foje absoluta en si mem, sen la rilatojn, foje la enton, rilate nur per siaj rilatoj.

Disigite, tiuj du ontologiaj aspektoj (ento en si mem, ento en rilato) estas ambaö karakterize fenomenologiaj, tio estas, ili estas konataj per analizo, kies gnozeologia nivelo de evidenteco daöras eksplicite, same kiel la deirpunkto - ento konata sinteze ekde la komenco. Îio restas enkadre de panoramo , kies partoj estas vidataj samtempe ke la tutaëo. La diferenco okazas nur koncerne la metodon - la ento estas sinteza, la ento en si mem estas analiza, kaj la ento en rilato ankaö estas analiza.

Tiu rilata prikonsidero okazas ofte koncerne utilaëoj kaj instrumentoj. La infano ofte nur konsideras tiun konjunkturan situacion, per kiu ekzmeple, la patro estas io nur por ûi, kaj ne estas ulo por si mem.

Valoro - jen nomo per kiu nomiûas la ento, kiam konsiderata en komparo. Îiu ento estas valora, îar ûi valoras almenaö por si mem.

En la dua nivelo, la ento povas esti rigardata per abstraktado, foje laö ekzisto, foje laö la esenco.

Kiel ekzisto la ento estas rigardata simple kiel estiûo. En tiu senco oni asertas, ke la ento ekzistas. En substantivigita formo, la ento estas ekzisto kaj ekzistado. Kiel, la ento estas la kontraöo de nenio. Kiel ekzistado, la ento estas daöro kaj tempo.

Kiel esenco oni komprenas la manieron de ekzistado. Ekzemple, la maniero ekzisti en si mem kiel en propra subjekto, estas esence la substanco. La maniero ekzisti en alia subjekto, estas esence la akcidendo. La maniero ekzisti per la partoj unu îe la alia, estas la esenco de la kvantigita substanco. Rezulte, la raciaj juûoj estas aö pri-ekzisto-juûoj, aö pri-esenco-juûoj.

La nivelo de evidenteco de ekzisto kaj esenco daöras kiel eksplicita; do la afero ankoraö estas fenomenologia. La impliciteco okazas nur kiam, per analizo, oni demandas pri la kontraöo.

Pro la distingo inter ekzisto kaj esenco, oni povas krei du apartajn seriojn de juûoj, jen per la analizo de ekzisto, jen per la analizo de esenco. Tamen okazas kelkaj problemoj, pri kiuj oni diskutu nun, îar ili ne malpermesas la kreon de tiuj du serioj. Îu estas reala distingo inter ekzisto kaj esenco (kiel asertas la plimulto el la skolastikistoj, por garantii sin kontraö la monismo), îu estas nur simpla abstraktaëo (kiel asertas tiuj, kiuj supozas, ke la ento reduktiûas al la nura ekzisto), jen gnozeologia kaj ontologiaj problemoj, pri kiuj ne diskutas la logiko kaj metodiko; por tiuj lastaj sufiîas la formalisma distingo. Per tiu distingo oni povasantaöeniri kaj malkovri novajn specojn de analizaj juûoj en tiu ampleksa ontotlogia kampo.

a)Laö la ento en si mem kaj laö la vidpunkto de la ekzisto, la ento diriûas aëo; en tiu senco la ento estas realaëo. Inverse, kaj dfinite, aëo (aö realaëo) estas laento laö la vidpunkto de ento en si mem kaj la ekzisto.

Laö la ento en si mem kaj laö la vidpunkto de la esenco, la ento diriûas io (aö unuo, aö individuo) estas la ento laö la vidpunkto de ento en si mem kaj esenco.

b) Laö la ento en komparo kaj laö la vidpunkto de la ekzisto, la ento diriûas bono (valora bona). Inverse, kaj difinite, Bono (aö valoro bona) estas ento laö la vidpunkto de ento en rilato kaj ekzisto.

Laö la ento en komparo kaj laö la vidpunkto de la esenco, la ento diriûas vero (valoro vera). Inverse, kaj difinite, vero (aö valoro vera) estas la ento laö la vidpunkto de ento en rilato kaj esenco.

Tiuj konceptoj en komparo - bono kaj vero havas pli ampleksan aspekton, kiel tiuj laö la ento en si mem - aëo kaj io.

Ordinare oni mencias la enton pli ofte per la vortoj aëo kaj io, ol per la erudicia ento, aö esto. Koncerne la vorton io, ûi estas nedifina pronomo; tiusence io anstataöas simple la substantivon per ne preciza ideo; îi-rilate oni avertiûu, ke la pronomo difiniûas kiel vorto esprimanta neprecizan ideon, kaj ke pro tio la pronomo difiniûas kiel vorto esprimanta neprecizan ideon, kaj ke pro tio la pronomo kapablas anstataöi la substantivon. Laöaspekte, pronomo estas simila al adjektivo (kiu estas la maniero de substantivo), kaj pro tio la pronomo io rilatas pli kun la esenco, ol kun la ekzisto. Tamen, kiel pronomo, io havas absolutan sencon; sekve io povas signifi la enton en si mem (absolute) kaj laö la vidpunkto de la esenco. Do io estas proksima de aëo (dirita de ento kaj ekzisto) kaj malproksima de bono kaj vero (diritaj de ento en rilato).

La ento diriûas esti bona, kiam ûi estas konsiderata en rilato konvena al iu ekstera termino, sub la aspekto de la ekzisto. Efektive, konvenas alîiu ento, ke ûi ekzistu; sekve, îiu ento estas bona. Ne ekzistu konvenas al neniu ento. Meti agonkonvenan al si mem, same estas bona.

La ento diriûas esti vera, kiam ûi estas konsiderata en rilato al ou ekstera termino, sub la aspekto de la esenco. Tio signifas, ke îiu ento obeas iun manieron de ekzisto; se ûi ekzistas laö tiu maniero, ûi koheras kun tiu idea esenco. Tiu kohera konformeco nomiûas ontologia vero. Sen tiu interna konformeco de la ento al iu ekstera modelo, ûi diriûus erara ento. Esence tute neebla ento.

20. El îiu juûo estas deriveblaj simplaj juûoj per analizo. Jen kion oni faras per analizo de la plej fundamentaj asertoj pri la ento - aëo, io, bono, vero -, el kiuj deriviûas la plej fundamentaj principoj (aö aksiomoj). Tiuj principoj evidentas nur per implica evidenteco, îar ili supozigas la juûon pri la ento, kaj la juûojn pri aûo, io, bono, vera.

a) La ento kiel aëo (laö la vidpunkto en si mem kaj kiel ekzisto) ne unuiûas kun sia kontraöo la neekzisto, sed unuiûas kun si mem; jen la principo pri sufiîeco - îiu ento ekzistas necese racie, tio ests, kun motivo aö kaözo, kiu pravigas sian ekziston.

b) La ento kiel io (laö la vidpunkto en si mem kaj kiel esenco) ne unuiûas kun sia kontraöo la neesenco (aö absurdaëo), sed unuiûas kun si mem; jen la principo pei la nekontraödiro - îiu ento samtempe ne povas esti sia esenco kaj esti sia kontraöo (vd 301).

c) La ento kiel bono (laö la vidpunkto en komparo kaj kiel ekzisto) ne unuiûas kun sia kontraöo la malbono; jen la principo pri la ontologia boneco - îiu ento kiel ekzisto estas konvena al si mem. Per alia esprimo oni diras principo de devo, aö principo de la deviga bono. Sed tiu esprimo estas preferinda,kiam la afero estas pri la aplikitaj principoj (vd n. 113). Estas notinde, ke per la principo de ontologia bono fariûas la rilato inter la ontologio kaj la etiko, kaj fine inter la etiko kaj la filozofio pri eduko.

î) La ento kiel vero (laö la vidpunkto en komparo kaj kiel esenco) ne unuiûas kun sia kontraöo la malvero; jen la principo pri la ontologia vereco - îiu ento kiel esenco estas konvena al si mem, kaj ne estas malvera.

Du estas la eblecoj de esprimo de îiu principo (aö aksiomo) - la asertiva (aö pozitiva) kaj la neiva (aö negativa), kiel rekta forma sekvo de la operacio per komparo kun la kontraöo.

Per la asertiva esprimo, kvankam oni mencias la kontraöon, ûi estas implice supozita. Ekzemple, koncerne la asertivan formon de la principo aö aksiomo "la ento estas necese la ento". Tio signifas, ke la ento forpelas la kontraöon.

Koncerne la neivan formon de esprimo de la principo aö aksiomo, oni diras "la ento dum ûi estas, ne estas al neento".

Kiu formo de esprimo estus la plej bona? La asertiva esprimo signifas pli perfekte la enhavon de la aksiomo. Sed la neiva formo elstarigas la rezultojn, kaj sekve estas pli utila. Tamen, por la kompreno mem de la aksiomo, oni devas akcenti la pozitivan formon, îar ûi estas en la fundamento mem; sen tiu asertiva formo estas nekomprenebla la neiva. Foje tiuj diferencoj influas la manieron nomi tiun principon. Ekzemple, principo de identeco (pozitiva formo), principo de nekontraödiro (neiva formo).

21. Malpli ûeneralaj principoj estas derivablaj el la plej ûeneralaj principoj, kelakj per simpla laöforma deriviûo sen perdo de amplekseco, kelkaj per materia deriviûo tiamaniere, ke ili estas nur universala en aparta kategorio de ento. Do ambaö estas ûeneralaj, sed tiuj lastas nur ene de aparta kategorio, al kiuj ili estis apliko. Îar la malpli ûeneralaj principoj okazas per deriviûo, oni tuj komprenas, ke la deriviûo okazigas internan sistemecon al îiuj principoj, kaj ke finekunordiûas eî îiuj principoj de la etiko kaj filozofio pri eduko. Oni esploru atente la aferon, eî per ripetado de la difinoj.

a) Laöforme, el la tute ûeneralaj principoj de la ento deriviûas aliaj tute ûeneralaj principoj; kvankam derivitaj, tiuj principoj estas tute ûeneralaj, îar ili rilatas îiujn entojn, dank’ al la konservo de la transcendeco tiel vasta kiel tiu de la ento; nur malgrandiûas la nocio (aö formo). Ekzemple el al principo de la deviga bono (aö devo) deriviûas la principoj de rajto kaj justeco. Rajto estas necesa bonokiel postulata de iu; tiu îi principo estas derivita de la plej ûenerala (laöforme) pri la devo, kiu nur ûenerale asertas la bonon necesa. Justeco estas la respekto egale senpartie; îi tiu principo estas derivita (laöforme), îar ûi estas pli detala ol la principo pri la devo.

Per novaj formoj subdividiûas tiuj ûeneralaj principoj, sed îiam nur laöforme tiel ke ili ne fermiûas materie en aparta kategorio de ento. Sekve, ne nur la kategorio homo devas esti justa; ankaö aliaj eblaj entoj devas esti justaj, kiel la spiritoj, anûeloj, diaj personoj, ktp.

Oni menciu ankaö la principo de estetikeco, îar ûi ankaö gravas en edukaj aferoj: îiu ento estas bela, aö îiu ento estas agrabla esti konata. Tiu principo deriviûas el la plej ûenerala principo de ontologia vero, laö kiu îiu ento estas esenco konvena al si mem. Simila deriviûo: îiu ento estas konvena por esti konata, aö îiu kono per si mem estas vera (ne ekzistas malvera kono en si mem).

b) laömaterie la ûeneralaj principoj okazas malsame laö la diverseco de la kategorioj (aö genroj) de ento. Por Aristotelo la fundamentaj kategorioj estas: substanco, kvanto, kvalito, rilato, tempo, loko, pozicio, ago, pasivo, havo; tiuj subdividiûas en subgenrojn kaj specojn. En îiu nivelo aplikiûas la ûeneralaj principoj , sed en kelkaj ili okazas laö tre interesa maniero.

Ofta ekzemplo de derivita principo laömaterie estas la matematikaj principoj, foje menciitaj per la grekdevena esprimo aksiomoj, kies aparta kategorio de ento estas kvanto. Jen preciza ekzemplo de matematika principo: du kvantoj egalaj al tria kvanto, estas kvantoj egalaj inter si. Tiu aksiomo deriviûas el îiu tiu alia pli ûenerala: du entoj egalaj al tria ento estas egalaj inter si.

Al la etiko estas tre interesa la kategorio de ago kaj sekve la koncernaj aplikitaj principoj. Ekzemple: îiu ago celas objekton konvenan al ûi (aö îiu agas devige bone). Jen apliko de la ûenerala principo de ontologia boneco, îar îiu ago estas aparta kategorio de ento.

Homo estas tute specifa ento, en la kategorio de substanco . Li ekzemple estas atentigata de la sekva tute aparta principo: "Homo ne mortigu alian homon", jen apliko de la ûenerala principo de la ontologia boneco, îar la homo estas speco de ento, kaj sekve al li konvenas la homeco, jen la sia, jen la de alia.

Per senfina aplikiûo multobliûas la aplikitaj principoj. Tiel apartaj prikonsideroj pri la homo montras al ni, ekzemple, la principojn de socialeco, lojaleco, prudenteco, spirita forteco ktp. Finfine, îiuj estas difinitaj per la aplikado de ûeneralaj principoj al aparta enteco renkontita en la homo.

La principoj derivitaj nur laöforme povas diriûi "simple derivitaj"îar ili nur analizas la ûeneralan enton. La principoj derivitaj laömateria povas esti nomataj "aplikitaj"principoj, îar ili konsideras la "simple derivitajn principojn"ene de aparta kategorio de ento. Ambaö genroj de principoj estas derivitaj, sed nur la lasta genro estiûas per aplikado.

La aplikitaj principoj ne tiel gravas ol la derivitaj (plej ûeneralaj) îar la materio povas ïanûiûi, kiel oni konstatas en la animala evoluo. La tiel nomata "natura leûo" ne estas do tiel rigora, kiel foje ûi estas prezentata; per ïanûiûo de cirkonstancoj, ïangiûas la aparteco de tiuj principoj mem (vd...).

La relativeco de la moralo okazas kiel sekvo de la aplikitaj principoj kaj nur rilate tiujn îi. Dum konserviûas la aparta kategorio de ento, la pricipo kohere aplikiûas; se okazas ïanûo de tiu aparta naturo, ankaö kohere modifiûas tiu parto de la moralo. La afero estas do relativeco de la moralo, ne simpla malmoralo. Laö la mezuro en kiu homo kapablas ïanûi la naturon, li ïanûas la leûojn, sed ne detruas ilin, îar li nur anstataögas unuj per aliaj.

22. Îar la pruvo, kiu decidas pri la morala devo estas antaösupozo rilate la filozofion pri eduko, îi filozofio pri eduko ne rekte zorgas pri ûi. Sed la filozofo pri eduko konsciiûas pri la afero, pro tio, ke li montras ke la fenomenologia etiko baziûas sur la rekta konstato de la bono kiel valoro; ke la racionalisma etiko dependas de principoj, kiuj deriviûas kaj aplikiûas en komplikan sistemon, kiun oni prezentis; ke la pozitivisma etiko nur akceptas la eksteran etikan bonecon de agoj.

La ontologia etiko devas pruvi kontraö la pozitivistoj, ke la racia nocio de ento valoras kaj ke la analizaj rezultoj ankaö valoras. La racionalisma filozofio avertas ke la pozitivisma filozofio estas memkontraödira. Empiriismo estas komenco de raciionalismo, kaj sekve akceptas la fundamenton mem de la racionalismo, se ûi akceptas la fundamenton, implice akceptas la sekvon. Fakte, empiriismo akceptas, ekzemple, ke la varmo estas kaözo de la dilatiûo, tamen la empirio nur perceptas, ke unu fenemono venas post alia, sed ne ke unu estas kaözo de la alia, kiel la homa menso rigardas îion. Por la racionalisma filozofo la esenco mem de nia menso estas pensi per la aserto de la enteco en la verbo esti.

Aliflanke, por ke okazu la eduka procezo, ne estas tamen necese, ke ûi estu etika devo îiu-rilate. Oni edukiûas certe por multaj celoj nenecesaj kaj nedevigaj. Tamen, kelkaj povas esti etikaj devoj. Denove, tiuj etikaj devoj povas îiuj esti laö tiu, aö tiu alia filozofo. Îu oni elektas pozitivismon, îu fenomenologion, îu raciisman filozofion, îiukaze restas ia filozofio pri eduko. Îiam devas esti klare, îu oni elektas la edukajn celojn laö la pozitivisma kompreno, aö laö la fenomenologia kompreno, aö laö la raciisma kompreno. Ne estas permesate al la filozofo pri eduko, ke li ne sciu laö kiu kompreno li laboras. Li devas kritike scii, kaj ne esti naiva, pri îi tiu centra îapitro "la eduko kiel deviga celo".

E. Pauli.

ETIKAJ VIRTOJ. 1988.

L: virtutes morales.

A: ethical virtues. F: vertus morales. G: etische Tugenden. H: virtudes morales. P: virtudes éticas, morais. R:

1. Etikaj virtoj (nomataj ankaý moralaj virtoj) estas tiuj, kiuj perfektigas la volon kaj rilatas al praktikaj celoj, kontraste kun la dianoetikaj (vd) aý intelektaj virtoj, kiuj perfektigas la intelekton.

Laý tiu distingo, fare de Aristotelo (Etiko al N., VI, 3. 1139b15), estas etikaj virtoj - la bonvolemo, modereco .... (Komparu ilin kun la intelektaj virtoj - arto, scienco, saøo, intelekto, prudento, entute kvin (vd Genicot, Bruger Virtudes).

E. Pauli.

ETIKO (kiel scienco) (+). 1990.

A: ethics. F: éthique. G: Ethik. H: ética. I: etica. P: ética. R: (étika).

Substantiva radiko. Vortformoj: etiko, etika, etikisto.

2. Etiko estas la filozofia scienco (vd 2211.6) pri la homaj agoj la la vidpunkto de la devo (vd).

Moralo (vd) kaj etiko ekvivalentas, kiam amba signifas sciencon. Pro tio ofte en difino oni diras "moralo, aö etiko"; foje inverse "etiko, aö moralo"; foje ankraö "morala filozofio aö etiko

Jen ekzemplo prezentita de grava didaktikisto, Christian Wolff:

"Philosophia moralis sive Éthica est scientia practica" (Morala philosophio aö Etiko estas practika scienco) (Ethica I; 1).

Sekve de tiu polisemia identeco, nur per aparta averto, aö per aparta kunteksto, malsamas tiuj du terminoj. Okazas tio, ekzemple, en Hegel kaj hegela skolo, precipe per la distingo inter moraleco kaj etikeco (vd ....). Sed kiam tiu averto ne okazas la du terminoj kutime identas.

Nuance, etiko estas pli erudicia nomo, kaj pli faka, îar ûi preskaý nur uzeblas kiel nomo de scienco. Moralo havas pli vastan uzon, kiel kontrasta kun io fizika; ekzemple, morala premo. Ankaö, moralo estas pliofte uzata en figura senco; ekzemple, moralan rajton peti.

Sekve, moralo havas pli da vortformoj ol etiko; oni ne diras, ekzemple, etikismo, sed moralismo, por signifi radikalismo en la kampo de la devoj.

Oni atentu, ke la latina moralo, per kiu Cicerono tradukis la grekan , devenas el mos, -oris, alia radiko kaj ekskluzive latina, ankaý signifas kutimo. Sed pro diversaj influoj la grekdevena "etika" montriøis malpliamplekse nur kiel kontraýo de intelekta, kiel en etikaj virtoj kaj dianoetikaj virtoj (vd 1827).

Aldone, do pli amplekse, la latindevena "morala" estas ankaý kontraýo de fizika, per kiu oni distingas inter naturaj sciencoj (fiziko, biologio, ktp) kaj moralaj sciencoj (pri historio, arto, kulturo ktp).

3. Historie, la etiko ekde îiam ekzistis en la koro de la homoj, kaj estis kultivata en la familiaj tradiciaj kaj elstarigita de la plej diversaj formoj de religio.

Sed la sistema esploro de la etiko kiel filozofio aperis nur kun la klasikaj grekoj. La antaösokrataj filozofoj esploris prefere la naturajn fenomenojn de la ekstera mondo. Reage, Sokrato avertis pri la naturo de la homa interno, precipe la morala. En Aristotelo la etika sistemado jam aperas klare.

4. Divido. Laöforme, aö doktrinaj bazoj (laö rezultoj ne egale akceptataj) la etiko divideblas en naturan etikon kaj pozitivan etikon.

Didaktike, la etiko divideblas, laö la materia vidpunkto, en ûeneralan etikon, al kiu apartenas precipe decidi pri la etika bazo (vd 1990,4), inkluzive la ûeneralajn moralajn principojn; kaj en specialan etikon, redidividita en individuan etikon (vd 1993), familian etikon (vd 1992), socian etikon (vd 1997).

Tiaj dividoj ne detruas la unuecon de etiko kiel ununura filozofia scienco (vd 2211.6).

Estas strikte filozofia la natura etiko, îar devo derivita ekde efektivaj rekonataj bazoj trovataj en la naturo de la homa realo kaj la ente ûenerale.

Koncerne al la pozitiva etiko, kiu dependas de eventuala leûdonanto, okazas la aparta etiko dependa de revelacio, kaj nomata pro tio revelaciita etiko, aö simple teologia etiko. Estas ja la pozitiva etiko pli vasta nocio, ol la teologia etiko, îar unu estas genro, la alia speco. En îi kampo de la teologia etiko, laö la akcepto, okazas la kristana etiko, la islamana etiko, kaj similaj.

Demandi pri la bazo de la etiko ekvivalentas al demando pri ekzisto, aö ne-ekzisto de la devo (vd).

Koncerne al rezultoj pri la etika bazo, kelkaj etikoj estas nomataj fermitaj, îar tre rigoraj, dum aliaj estas malfermitaj, îar pli laksaj.

E. Pauli.

ETIKO. Aötonoma. 1991.

Principe ne ekzistas aýtonomio de la agoj rilate la øeneralan bonon de la aferoj. Sed en aparta signifo la etiko nomata de Kant aýtonoma (vd 0671-3) estas tiu etiko, kies bazo situas ene de la volo, æiam konsiderata en si mem bona, kontraste kun la heteronoma etiko, surbaze de eksteraj celoj.

E. Pauli.

ETIKORELIGIAJ ANTINOMIOJ. 1995

A: F: G: etisch-religiöse Antinomien. H: I: P: antinomias etico-religiosas. R:

1. La kohereco inter la veroj estas postulata de unuj, kaj ne de aliaj, kiuj kredas je efektivaj antinomioj aö paradoksoj ne solveblaj (vd), je du veroj (vd), je mistero (vd). Tiaj problemoj okazas en logiko, matematiko, natura scienco, kaj ankaö pri etiko kaj religio.

Kiam antinomioj estas prezentataj, la nekredantoj je antinomioj devas zorgi montri ke ili fakte ne estas antinomioj; inverse, la kredantoj je antinomioj devas garantii ke pritraktiûas pri falsaëoj.

2. Enkadre de la etikoreligiaj antinomioj, estas prezentata kiel tia la dia ordono al Abrahamo, por oferbuîi sian filon. Por forigi la karakteron de tiu antinomio, eblas simple aserti ke tiu rakonto estas falsaëo, kaj ke ûi aperis en la kanaana kunteksto, kie okazis tiaj oferbuîoj, surbaze de miskomprenata religio. Sed akceptata albsolute kiel efektiva la dia ordono laö la biblia epizodo, tio metas la probemon pri konflito inter etiko kaj religio.

Kristanoj, precipe subaze de Apostolo Paölo en Epistolo al Hebreoj, imagas, simile al la antikvaj oferbuîoj, la morton de Jesuo sur la kruco, kiel io akceptata de la dia Patro por reaîeti la homan savon (vd ...). Jen teologia aserto, kun aspekto de etikoreligia antinomio, kiu espistemologie postulas striktan pruvon.

3. N. Hartmann prezentis la etikoreligiajn antinomiojn laöjene: a) Koncerne al flanko, la etiko estas radikita cisflanke, la religio transflanke. b) La etiko kliniûas al homo, la religio al Dio. c) La etiko asertas la aötonomecon de la valoroj, la religio subordigas ilin al Dio. d) La etiko fundamentas sur la homa liberecio, la religio transdonas îiun iniciaton al Dio (Ethik, 1926, 3-a eld. 1949, p.811-817).

4. Serîeblas la solvo por etiko-religiaj antinomio ankaö per atento al la epikeo (vd). La leûo kutime estas nur ûenerala orientiûo, kaj ne antaövidas îiujn individuajn kazojn. Kiam la konflikto objektive montriûas, la leûo mem devas esti reekzamenata kaj racie aplikata. Ordinare oni uzas epikeon en pozitiva leûo, ne en natura leûo. Nur per ïanûo de la natura, ïanûiûas la leûo mem.

E. Pauli.

ETIKO. Socia... 1997.

1. La specifa objeko de la socia etiko estas îio tio en kio la homoj interrrilatas pro la fakto esti pluraj, kun la sekva interago de la individuaj rajtoj. Ekzemple, okazas la fundamenta rajo de la individuoj iri kaj veni, la fakto me ke la homoj estas pluraj okazigas ke eventuale unu iru sur la sama linio laölonge venas la alia. Sekve, ili devas elekti, ke je la momento de la renkonto, unu pasu dekstre, la alia maldekstre; tiu fakto, per kiu, la iro kaj reveno de la individuoj estu ordigata, jen socia ago, al kiu la homoj estas devigataj.

2. La individuaj rajtoj ne estas donataj de la socio; sed inverse, la socio estas ordigo de la individuaj rajtoj.

3. La îefa tavolo de la socia etiko estas la ordigo de la individuaj rajtoj. Sed aldone, ûi konsistas ankaö en la socia progreso. La iniciato de la progreso estas unue de la individuo, sed la socio garatias la individuan iniciaton, ankaö kiam la individuoj kolektive zorgas pri la progreso.

E. Pauli.

ETIKO. Teleologia... 2000.

1. Inter pluraj doktrinoj pri la bazo de la etiko (aö moralo), teleologia etiko estas tiu sistemo, kiu apogas la etikan devon sur la devigaj celoj atingendaj. Ekzemple, se feliîo estas homa celo, rezultas ke fariûas bona, tio kio helpas tiun celon, kaj restas malbona, tio kio malhelpas øin.

2. Kontraö la teleologia etiko argumentis Kant, per la averto ke la vola ago estas bona en si mem, simple kiel bona volo (vd). Jen la aötonoma etiko (5210), kontraste al la teleologia etiko. (vd celismo).

E. Pauli.

ETIKO. Teologia ... 2001.

Ekvivalenta al teologia moralo (vd 5218), pli ofte uzata esprimo.

E. Pauli.

ETIMOLOGIO (+).2002.

A: etymology. F: étymologie. G: Etymologie. H: etimología. I: etimología. P: etimologia. R: (etimológija).

1. Erudicia vortformado, el la internaciaj vortoj etimo (vorto el kiu alia devenas) kaj -olog-io (fina¼o de teknika vorto indikanta nematematikan sciencon).

2. Etimologio estas scienco pri la originaj signifoj de la vortoj, el kiuj evoluis per transformo la nunaj. Ekzemple, homo devenas el la latina homo, siavice eble el humus (= grundo).

Nuance, semantiko (vd) rigardas la vortojn îefe laý la signifo kaj historia evoluo de la senco, dum etimologio emfazas la materian aspekton de la radiko kaj koncernaj transformoj.

3. Historie, jam Platono, en Kratilo, redonas al pluraj vortoj, precipe de Dioj, la originan formon.

Izidoro el Sevilo (560-636) proponis la etimologion kiel metodon por koni la esencon de la aferoj.

E. Pauli.

ETIOLOGO, -IO (+). 2003

A: etiology. F: étiologie. G: Aetiologie. H: etiología. I: etiología. P: etiologia. R: (etiológija).

Substantiva radiko. Vortformoj: etiologo, etiologio, etiologia.

2. Etiologio estas scienco esploranta la kaýzojn de la malsanoj.

La afero rilatas la filozofion en la formala kampo de logiko, kiu difinas ûin kaj pritraktas ûin metodologie; en la epistemologia kampo, pri la aötenteco de la argumentado.

3. Enkadre de la klasado de sciencoj, etiologio estas kolekto de branîoj de pluraj sciencoj.

Proprasence, æiu scienco havas sian etiologian branîon, per kiu ûi helpas la esploron pri malsanoj. Elstaras la biologia, la medicinista, la socia, la historia. Tre gravas en etiologio apartaj metododoj, precipe teknikoj.

La biologia etiologio esploras la genezon de la organoj kaj de la koncernaj funkcioj.

La medicinista etiologio seræas la faktorojn de malsanoj kaj de anomalioj.

La socia etiologio malkovras kiamaniere diversaj faktoroj perturbas la regulecon de la homaj interrilatoj.

La historia etiologio komprenigas per analizo la okazinta¼ojn laýlonge de la tempodaýro de la malsanoj.

4. Epistemologie, vera etiologio estas tiu, kiu agas pere de objektiva esploro kaj racia argumentado.

Pro manko de scienca spirito, simplaj homoj atribuas malsanojn al ago de malbonaj spiritoj kaj kredas je la efikoj de superstiîaj agoj.

Kutime tradiciaj religioj zorgas pri la malsanuloj pere de ritoj kaj preûoj. Kompreneble, la bona Dio povas atribui povon al ritoj, al sakramentoj, al benata akvo, al preûoj. Sed tio ne estu la nura espero de raciaj homoj meze de naturo kun drastaj leûoj.

Jen la morala rekomendo: Oni lernu pri la leûoj de la naturo, kaj per la etiologio saûe regi ûin, por ke la kaözoj de malsanoj restu en nia kontrolo, sen neceso de superstiîoj.

E. Pauli.

ETIOPIO. Filozofio en... 2004

Ûeneralaëoj (vd 2004-000).

Filozofoj de Etipopio (vd 2004-002).

Resumo de filozofio em Etiopio (vd 2004-005).

ETNO, -A. 2006

A: race, ethnic group; ethnic. F: race, ethnie; ethnique. G. ethnisch. H: etnia; étnico. I: razza; ètnico. P: etnia; étnico. R: (plémija).

Substantiva radiko. Vortformoj: etno, etna, etnografio (vd), etnologio (vd 2013), etnologo.

2. Etno estas gento rigardata kiel aparta raso (vd). Principe, raso estas em dependo de vario en la stoko de genoj. Sed eblas miksi la genojn, kaj tiel eblas ke æiuj genoj estu al dispono de la tuta homaro.

Nur pro la pasinta aparta loøado de homoj em malproksimaj regionoj okazis ke la rasoj fariøus pluraj, kaj sekve aperis la etnaj problemoj.

Per la tendenco al tutmondiøo ankaý tendencas la rasoj al kunfandiøo, sed pere de la estontaj generacioj.

3. Pluraj sciencoj atentas la etnon. Foje tiu parto gravas, kaj didakte organiziûas kiel disciplino. Elstaras: etna antropologio, etna sociologio.

4. Oftas minoritataj etnaj grupoj kaj kiuj foje fariûas problemo enkadre de sociaj pli grandaj grupoj. Tiaj problemoj fariûas pli gravaj, kiam la etnaj minoritatoj kultivas ankaö diferencojn de lingvo, moroj, religio.

Por atingi la sufiîan ekvilibron enkadre de la tutaëo, tiuj minoritataj grupoj ne povas uzi rimedojn kontraöajn al la fundamentaj homaj rajtoj. Inverse, ne uzeblas tiujn samajn rimedojn kontraö la minoritatoj.

Principe, nenio estas politike determinata nature; îio dependas de politika decido de la plimulto, kaj sekve povas esti decidata simple la politika fandiûo de malsamaj grupoj, kaj ankaö inverse malsamaj grupoj povas simple sendependiûi per aötonoma Ïtato. Dependas de saûo de ambaö flankoj atingi la plej bonan solvon per konstitucia aranûo.

E. Pauli.

ETNOCENTRISMO. 2007

1. Erudicia vortformado, per kunmeto de etno kaj la doktrina sufikso -ism-o, fare de W. G. Summer, en 1905.

2. Etnocentrismo estas tendenco laö kiu unuj taksas la aliajn grupojn, aý personojn de tiu alia grupo, ekde de konceptoj validaj en sia persona etno. Preskaö la samon signifas antropomorfismo (vd), tamen pli vaste, ekde de la homo mem, dum etnocentrismo, nur ekde de aparta cirklo.

Pro manko de kritika penso, la arkaikaj grupoj estas tre afekciitaj de la etnocentrisma sinteno, sed sen konscio pri tio.

Principe, politika Ïtato dependas nur de socia kontrakto. Sed kutime la etnocentrismaj sentoj estas tiel fortaj, ke oftas ke la Ïtatoj naskiøis surbaze de la etno.

3. En plievoluintaj grupoj, etnocentrismo miksiûas ofte kun la sento de aötosufiîeco.

La socia eduko kaj precipe la nuntempa tendenco al miksiûo de la etnoj iom post iom forigas la etnocentrismajn sentojn.

E. Pauli.

ETNOCIDO. 2008

1. Erudicia vortformado, same kiel suicido (vd), kaj aperinta je la mezo de 20-a jarcento.

2. Etnocido estas perforta detruo de la etnaj karakterizoj de aparta grupo, kvankam ne necese per la detruo de la individuoj mem.

E. Pauli.

ETNOFILOZOFIO. 2010

A: F: ethnophilosophie. G: H: I: P: etnofilozofia. R:

1. Erudicia vortfomado el etno kaj filozofio, fare de Camerounais Marcien Towa, influe de verko de Placide Tempels La bantua philosophio, verkita enkadre de la afrika rasa situacio.

2. Etnofilozofio estas la filozofio entenata implice en la dominanta ideologio de difinita rasa grupo.

E. Pauli.

ETNOGRAFIO. 2011.

A: ethnography. F: ethnographie. G: Ethnographie. H: etnografía. I: etnografia. P: etnografia. R: (etnográfija).

1. Erudicia vortformado, el etno (vd) kaj la helendevena elemento de scienca vorto graf-io.

2. Etnografio estas parto de la antropologio (vd), esploranta la homajn grupojn geografie distribuatajn en rasojn, la migradon kaj miksiûojn.

Foje estas donita pli vasta senco al etnografio, en kunfandiûo kun la etnologio (vd). Laývorte, ja, la signifoj malmulte distingiûas. Nur etnogeografio (anstataý etnografio) klare distingiûus pere de striktiûo.

3. Principe raso estas riîiûo. Jen valoro kiu devas esti adekvate administrata per la misksiûo de la generacioj, ne per apartigo.

La diferenco de rasoj estas kultivata en erara senso, kiam øi fariøas per apartaj grupoj, unuj kun kelkaj genoj, aliaj kun kelkaj alia specoj de genoj. La korekta maniero de administrado estas, ke æiuj genoj apartenu al la homaro samtempe.

En la pasinto la geografia apartigo kaj la bariloj de naciaj lingvoj instigis eæ la malkonsentojn inter la homoj. Per la etnografio eblas kompreni, ke kelkaj procezoj povas malfermi vojojn de interkomprenigado.

La distribuado de la etnaj grupoj ne estas principe necesa, kaj okazis nur pro eventualaj situacioj de la pasinteco. En kelkaj regionoj de la mondo, precipe en Ameriko, jam okazis vasta miksiûo de la etnoj dum la 19-a jc. Sed dum la tria jarmilo la fenomeno okazos en la tuta mondo, spite la diverseco de lingvoj. Etnografio akompanos tiun fenomenon, kaj post kelka divido ûi estos dividata en etnografio de la pasinteco kaj etnografio de la novaj tempoj.

E. Pauli.

ETNOLINGVISTIKO. 2012.

1. Erudicia vortformado, kunmeto et etno (vd) kaj lingvistiko (vd).

2. Etnolingvistiko estas empiria scienco, kiu esploras la etnon kiel kapabla infui la formadon de la lingvo.

Nuance, lingvistika antropologio pli vaste estudas la lingvo surbaze de la homaj kondiîoj, dum etnolingvistiko faras la samon, sed enkadre nur de aparta etno.

Apartaj kulturaj kaj sociaj strukturoj partoprenas en la formado de lingvo, kaj do ne nur dependas de antaöaj filologiaj elementoj en la sinsekva transformo. Lingvo estas produktado de popolo kiel grupo.

Same kiel estas produktaj aliaj folkloraj aferoj, akorde kun la popola saûo, formiûas la lingvo. La hindeöropa tradicio de la lingvistiko estis rompita (plibone, korektita per alûustigo), kiam, jam ekde de la komenco de la 20-a jc, la usonaj lingvisikistoj, inter aliaj Franz Boas kaj Edward Sapir, esploris la indianajn lingvojn en rilato al la etnaj strukturoj de la socia medio de la parlantj. Etnaj kaj antropologiaj diferencoj malsame influas la lingvon, kiu ;tendencas do adaptiûi al la diverseco de la medio, en kiuj ili estas parolataj.

Pli detale, etnolingvistiko, aö antropologia lingvistiko, demandas ankaö pri la influoj sur la linvo fare de aûoj (infanoj, junuloj, plenaûuloj, malkleraj homoj, altnivele kleraj intelektuloj).

3. Inverse, entnolingvistiko kaj antropologia lingvistiko montras, ke la strukturo de lingvo povas influi la evoluon mem de la koncerna lingvoparolanto. Adekvata lingvo transdonas al la aödanto pli facile la sciencan kaj filozofiajn nociojn.

Se lingvo havas korektan terminaron por la decimala sistemo kaj adekvatajn ciferojn (kiel la araba kontraste kun la antaöaj), la lernado de aritmetiko estos faciligata. Se kemiisto havas sistemon de formuloj por la elementoj, la kemiaj konceptoj estos adekvate lernataj. Same, se îiu scienco kaj filozofia branîo havas sian teknikan terminaron, îiu iros glate. Kiel îaro sur rekta kaj ebena vojo, la lernado iros rapide.

La etnaj lingvoj, aperintaj en la eventualaj cirkonstancoj de grupo, ne kreiûas kun egala fleksebleco; kvankam iamaniere kapablaj por esprimi îiun penson, tiuj lingvoj ne sukcesos esprimi per egala kapablo esprimi îion. Principe, lingvoj influataj de jarcventlonga kultura uzo fariûas kreskeme pli kapablaj por la esprimado.

Planitaj lingvoj estas, principe, pli kapablaj por esprimi, kaj sekve pli kapablaj influi la mensan evoluon. Kiam la homoj de la tuta mondo parolos per planita lingvo ekde la infaneco, la mensa evoluo certe estos grade pli alta ol tiu de la antaöaj homoj.

La pedagogia faktoro de la lingvo tre gravas. Pro la influo de la lingvo en la mensa formado, tiu fakto devas esti akurate ekzamenata ankaö de la etnolingvistiko, kaj utiligata de la pedagogiisto, precipe instruado de de planita lingvo.

E. Pauli.

ETNOLOGIO. 2013.

A: ethnology. F: ethnologie. G: Ethnologie. H: etnología. I: etnología. P: etnologia. R: (etnológija).

2. Etnologio estas empiria scienco, kiu temas pri la homaj grupoj, kiel apartaj inter distingaj, per raso kaj kulturo. Nuance, sociologio atententas la interago de operacioj, dum etnologio atentas rekte la diferencojn mem de la rasa diferenco. Sekve etnasociologio ne estas la samo kiel etnologio en socia kampo.

E. Pauli.

ETOLOGIO (Z). 2014.

A: Ethology. F: éthologie. G: Ethologie. H: etología. I: etología. P: etologia. R:

Rimarku: Enciklopedio Logos atribuas la kreon al Geofrfroy Saint-Hillaire. Cetere, fariûis pli diskonigata la ekvivalenta nomo Karakterologio (vd).

Substantiva radiko (Logiko, L. VI, ap. 5).

2. Etologio, laö ofta uzo, estas empiria scienco pri vivmanieroj, de homoj, de animaloj, plantoj.

Pro la vasteco de signifo de la vortformado, etologio deflankiûis en diversajn neklare determinitajn temojn. Kompreneble, en homa nivelo etologio atingas la etikan konduton de la homoj, sed determinite per la rimedoj de la pozitiva scienco. La samo jam ne okazas en aliaj animaloj, la bestoj, kaj en plantoj.

Rekomendindas, ke en la kampo de filozofio, oni uzu la ampleksan formulon, - filozofia etologio.

3. En la kunteksto de J. S. Mill, adepto de empiriisma filozofio, la etologio restis preska la ununura moralo ebla, kaj estis de li difinita kiel studo de la karaktero (Sistemo de logiko, L. î. 5). Îi-rilate li parolas pri "empiriaj leûoj de la homa naturo", sed kiel "generaligoj per nura alproksimiûo".

Sendepende de la gnozeologiaj anta supozoj, u racionalismaj, u pozitivismaj, la etologio kiel empiria scienco sufiîe pravas. La homa konduto, sendepende de la elektitaj devigaj celoj, tendencas al stabileco, kaj sekve fari as materialo por la empiria esploro. ...

La scienco de la homa etologio, la J. S. Mill, okazas per du inversaj operacioj. Unue, i deduktas el la konataj psikaj le oj la eneralajn efikojn produkteblajn de la kondi oj de ekzisto sur la karakteroj individuaj kaj kolektivaj; tiel estas atingataj la "mezaj aksiomoj" (esprimo prenita el Bacon) de la scienco de la spirito. Due, per eksperimenta observado de la diversaj karakteroj en kontakto kun la kondi oj de ekzisto. Cetere, pere de la etologio, eblus praktiki la edukon sur scienca bazo. Sekve, okazas la distingo kaj samtempe iu interrilata sekvo de psikologio, etiko, etologio. Efektive etologio, avertas Stuart Mill, "estas ja aplikebla etimologie, al la scienco tutaëe de nia mensa kaj morala naturo, sed kiel estas kutima kaj konvena, ni uzas la nomon de psikologio por la sciencoj de la elementaj leûoj de la menso, Etologio servos por la posta scienco, kiu determinas la klason de karaktero produktita konforme kun tiuj ûeneralaj leûoj en kiuj ajn cirkonstanco, fizikaj aö moralaj" (Collected Works, VIII, ed. J. M. Robson, p. 869).

4. W. Wundt nomis per etologio la historian studadon "de la kutimoj kaj de la moralaj konceptoj" (Der Sitten und sittlichenvorstellungen- Logiko, II, 2, 369), kaj el ûi la 3-an parton de la "filologiaj historiaj sciencoj", post la sciencoj de la lingvo kaj de la mitologio.

Same, Albert Bayet difinis "etologio estas scienco de la moralaj faktoj" (La science des faits moraux, p. 1).

5. Etologio disvastiûis precipe rilate la animalojn ... La etologio en animaloj.

Sed ankaý rilate la plantojn.

E. Pauli.

ETSEM. (He: 2015).

Hebrea esprimo, ekvivalenta al esenco, substanco.

E. Pauli.