ABSOLUTA, - ECO (*). 0024

Gr: kaq`aÛt`. L: absolutus; absolute (adv.).

A: absolute. F: absolu. G: Absolut. H: absoluto. I: assoluta. P: absoluto.

R: "$F@:ÓHZ6 (absolútnyj).

 

1. Etimologie, absoluta devenas el la latina pasinta participo absolutus, de la verbo absolvere, kunmeto el ab (= de, el, for) kaj solvere (= malligi, mallaîi, solvi, liberigi). La fina senco estas: ab alio soluta (= malligita de alia).

Adjektiva radiko. Vortformoj: absoluta, absolute, absoluto (vd), absoluteco, absolutismo (vd).

 

2. Absoluta estas propraëo de tio, kio estas malligita de io, kio malhelpus ûin, kaj ke, pro tiu liberigo, plene efetiviûas kaj restas perfekte realigita. Ekzemple, absoluta povo.

Jen tre malfacila nocio, kaj kiu nur per sinsekvaj atentoj fariûas atingebla.

La unua kutima senco estas la neiva. Per semantika evoluo, tuj aperis la dua senco, pozitiva; la afero pozitive absoluta per si mem ne bezonas rilatojn, îar ûi estas mempova. Pro tiu memkapablo, la dua signifo estas pozitiva kaj enhavas laýdon kaj noblecon. Jen la senco laý kiu oni diras, ke Dio estas absoluta.

La pozitiva senco ne okazas per forigo de la rilatoj, sed kaýze de la mempoveco, la rilatoj ne estas bezonataj. Necessas atentigi pri la pozitiva senco, tamen la nomo mem restas fundamente neiva, pere de la foriga -a.

Tiu pozitiva enhavo de la vorto absoluta aperas ankaý en la latina per se (= per si, per si mem) (vd 6253) kaj en la greka kath'autò (kaq`aÛt` = per si), kaj téleion (J X 8 , 4 @ H , -@ < = lasta, plenumita, perfekta), kiel oni konstatas en Aristotelo (Anal. post. I, 4. 73 b 30 ks.). Nikolao el Kuzo (1401-1464) uzis unue la aserton "Dio estas absoluta" (De dokta ignorantia, II, 9. 1440).

 

Îar la skolastikistoj uzis pli ofte la esprimon per se (= per si mem), kiu estas sufiîe klara, la moderna skolastiko konservis tiun uzon: sed ne estas kontraý la skolastiko ïanûi, kaj uzi la alian esprimon, kondiîe ke oni konservu la kuntekston de absoluta kiel memkapablo.

 

3. Nuancaj vortoj pluras. Kelkaj akcentas forigojn, - nerelativa, nerilata, nedetermina, nedependa, senkondiîa, sendependa, infinita, perfekta, pura. Aliaj akcentas la neceson, - nepra, fatala, neevitebla, neïanebla, destino.

Nerelativa (vd), same kiel nerilata, avertas negative pri iu ajn rilato al alia. Kiam absoluta estas klarigata per la esprimo nerelativa, tiu alia signifas malligitan de io. Se la afero estas ligita, tiu rezultinta rilato, malperfektigas la estaëon. Pli bone estas ne esti relativa, sed sufiîe memkapabla, por esti do pozitive absoluta.

Infinita (vd) rilatas al vasteco de limo, kiu estas dirata senfina. Oni atentu ankaý ke la infiniteco estas rekte dirata nur de la esenco, ne de la ekzisto. Plena efektiviûo de io absoluta diriûas îefe de la ekzisto. Kompreneble, tio kio realiûas kiel ekzisto, ankaý estas iu esenco, îar esenco estas maniero ekzisti.

La nuanca vidpunkto de la esenco ne estas la sama de la ekzisto, per kio la esenco realiûas. Sekve, la esprimoj Dio estas absoluta kaj Dio estas infinita malsame signifas: Dio estas absoluta ekzisto (vd 0025), Dio estas infinita esenco (vd 0026).

Okazas ankaý alproksimiûoj inter kompleta kaj absoluta, perfekta kaj absoluta, pura kaj absoluta, radikala kaj absoluta, nedependa kaj absoluta. Nuance, tiuj aliaj nocioj atentigas pri detalo kaj propraëo, dum absoluta signifas tute ûenerale, kaj do precipe pri la esenco kaj ekzisto mem.

Similas absoluta al nedetermino, sed al nedetermino en intensiva senco. Korekte konceptata Dio estas nedeterminita estaëo en la senco, ke Li ne estas determinita de io ekstera, sed intensive nur de si mem.

Kelkaj vortoj vaste pozitive signifas, - kiel perfekta, pura, kompleta, - sed tamen ne rekte enhavas la emfazan aserton de absoluteco kiel memkapabla kaj estante per si mem .

Aliaj vortoj elstarigas la neceson, kaj tiurilate alproksimiøas al la senco de absoluta: nepra, fatalo (vd), antaýdestino (vd).

Nepra (vd) rilatas al maniero neevitebla, neïanûebla, tute necesa, dum absoluta estas simple sendependeco, kiel estas signifikata en la etimo.

Fine, aliaj vortoj avertas pri la perforteco kaj kiu ne atribueblas al Dio:

: absolutismo (politika) (vd), tiraneco (vd), dictatoreco (vd), aýtokrateco (vd).

 =La unua kutima senco estas la neiva. Per semantika evoluo, tuj aperis la dua senco, pozitiva; la afero pozitive absoluta per si mem ne bezonas rilatojn, îar ûi estas mempova

4. Historie, la faka uzo de la vorto absoluta, per la latina radiko, okazis malfrue, malgraý la ekzisto de la nocio, kiu kutime estis esprimata per la greka kath 'autó kaj per la latina per se.

La germana kardinalo Nikolao el Kuzo (1401-1464) estis tiu, kiu, en notinda verko (De docta ignorantia, II,9, de la jaro 1440), uzis unuafoje la esprimon "Dio estas absoluta", en la kunteksto de malligo kaj ankaý de pozitiva perfekteco.

Goclenius difinas la vorton ene de la sama kunteksto: "Foje estas ekvivalenta al simpla kaj pura, sen iu ajn kondiîo; ekzemple, kiam mi diras esti absoluta iu dekreto de Dio; foje estas la samo kiel ne dependa de alia" (Interdum idem est ac nudum, purum sine ula conditione: ut cum absolutum Dei Decretum aliquod dico; interdum idem est quod non dependens ab alio".

Kartezio en Regulae ad directionem ingenii, VI, jaro 1620, diras esti absoluta îio, kio entenas la naturon en si mem pure kaj simple, sen dependeco. Tiusence, li serîas konon kun absoluta certeco, ekde kiu li deziras deiri al la aliaj certecoj.

Spinoza kaj Kant esploras novajn aspektojn de absoluto. La romantikistoj grandskale uzas la terminon por paroli pri Dio. La elstaraj Fichte, Schelling, Hegel nomas Dion rekte la Absoluto, kaj komprenigas lin per la absoluteco, kun tiom da emfazo, ke la tuta realo fariûas monisma sistemo.

En Francio la vorto absoluta en la senco uzata de la germana filozofio estis disvastigata îefe de Victor Cousin, kiu en 1817 kaj 1824 rekte kontaktis la ideisman filozofion en Germanio mem. Eble li jam aýdis tiun vorton îe Maine de Biran, kiu jam uzis ûin en 1812 (vd Paul Janet, Victor Cousin et son Oeuvre, p. 70-71 kaj 107). Veninta el Germanio al Francio, siavice el Francio la vorto Absoluta atingis Anglion, kie William Hamilton publikigis verkon Filozofio de Cousin 1829). Tiutempe okazis la diskuto pri tio, îu Absoluto estus atingebla, kies atingeblecon neis la pozitivistoj.

 

5. Por la granda publiko la uzo de la terminoj absoluta kaj absolutismo, en senco de malligo, estis unue disvastigita enkadre de la politika sfero, por mencii la tutpovan reûon. Tiam la vorto rilatas al aýtokrateco, suvereneco, despoteco, diktatoreco, arbitreco.

En Anglio absoluta signifis unue la suverenecon de la Ïtato, tiutempe rilate la Papon, poste ankaý rilate aliajn Ïtatojn. La signifo de absoluta akiris fine la nuancon de la senlima povo de la monarkio rilate la popolon. Tiu malligo okazigis la almeton al la pozitiva senco de absolutismo la finan kromsignifon de io ne tolerebla.

 

6. Laýenhave, sendepende de vorto uzata, la nocio de absoluto aperas unuafoje kiel klara filozofia tezo, en Parmenido. Li esploris la absolutecon kiel karakterizon de la ento kaj de la principo de nekontraýdiro (kompreneble sen uzo de la latina vorto).

Same faris la pitagoranoj pri la matematikaj nombroj kaj figuroj. Platono, surbaze de la pitagoranaj doktrinoj imagis la realajn arketipajn ideojn, kaj aparte prezentis unuafoje sisteman doktrinon pri la absolutaj modeloj de belo (Simp., 211b).

Aristotelo, per pli modera gnozeologio, prezentis ankaý sistemon kun

absolutaj linioj, surbaze de la ûenerala absoluteco de la ento. Same opinios la skolastikistoj kaj kelkaj modernaj racionalismaj filozofoj, ekzemple Kartezio, Wolff, Leibniz. Enkadre de la ideismo, estas absolutismaj la filozofioj de Kant, Fichte, Schelling, Hegel.

Simila tezo al absoluto estas la nocioj de fatalo (vd), destino (vd), neceso (vd).

 

7. Kontraý la absolutismo de la metafiziko jam reagis en la antikveco la sofistoj, epikuristoj, skeptikistoj

Modernepoke elstaras la reago de la empiriistoj, pozitivistoj kaj ankaý kelkaj filozofoj kun racionalisma tradicio, ekzemple la ekzistencialistoj.

 

8. Specoj de Absoluta, -eco. La variaj aspektoj de la nocio organizeblas en specojn, metante unuflanke tiujn kiuj diriûas laýforme, aliaflankte tiuj kiuj diriûas laýmaterie. Ambaýflanke estas gravaj konsiderendaj aspektoj.

 

9. Absoluteco laýforme diriûas pri la maniero esti absoluta. Tiu absoluteco ne rekte rilatas al la aferoj kiuj estas absolutaj, kiel kiam oni parolas materie pri Dio la absoluto.

Per du ûeneralaj formoj okazas la absoluteco laýforme.

a) Laýforme, kaj laý neiva aý pozitiva maniero aserti, absoluta povas okazi neive aý pozitive. Jen du formoj de absoluteco, kiuj direblas pri la koncepto mem, kiuj restas fakte du apartaj konceptoj, kiel oni jam pritraktis la tutan aferon.

Surbaze de la etimologia senco, neiva absoluteco signifas simple la totalan malligon kun îio. Ekzemple, absoluta vakuo signifas la forigon de îio, ûis la nenio de la forigita afero. La afero fariûas absoluta nur pro manko de ligo al aliaj aferoj. Absoluta nenio, estus se îiuj estaëoj ne ekzistus, nel la mondo, nek Dio. Îu tiu absoluta nenio eblas? Jen alia demando. Îimomente oni nur metis la koncepton de absoluta nenio.

Inverse, pozitiva absoluteco signifas la plenecon rezultintan per memkapablo, per kiu la aliaj estas rezulte forigataj. Ekzemple, absoluta libereco de ago, îar kapabla agi malgraý îiuj malpermesoj.

Per semantika evoluo la etimologia senco de la vorto absoluta (= malligo), pro la interna kunteksto de la afero, absoluta (= malligo) fariûis liberigo al sia memkapabla plena esto. Oni komparu kun la ne-ago de la elektra tensio; post la ïaltado ûi agas sendetene. Same, la detenita forta bovo agas , kiam denove malligita.

Kutime nocioj esprimataj per seniga prefikso aý nea pseýdo sufikso (ekzemple neforta, neutila, nemetaloj, senvoja, acefala) rekte nur signifas formeton, ne îiam avertante pri io pozitive avantaûa; nuance, tamen, absoluta (almenaý per semantika aldono) enhavas la signifon de io forte pozitiva. Tiusence oni uzas la vorton kun pozitiva senco. Oni rekte rimarku: Absoluto (Dio), absoluta povo, absoluta reûimo, absoluta estaëo, absoluta beleco, absoluta ablativo, absoluta spaco (nedependa de la korpo), alkoholo absoluta (kompleta, sen akvo),ktp.

Tamen, per kunteksto, ankaý la forigaj nocioj povas signifi pozitive, kaj pro tio, ofte estas uzataj por difini la absolutecon. Paroli pri absoluta montriûas malfacile, ne nur pro la paradokso mem de la absoluteco; la malfacilaëo jam komenciûas per la semantikaj ïanûoj de la vortoj, kiuj foje havas senigan aspekton, sed kun pozitiva senco de intensio. Tiun sencon oni malkovru en la logika kunteksto, dependa de la internaj konektoj de la elementoj konsistigantaj la signifitan objekton.

 

b) Laýforme kaj laý amplekseco, absoluta povas diriûi îiusence: absoluta sen iu ajn escepto, tio estas tute absoluta; absoluta laý nur aparta vidpunkto.

La skolastika terminaro, por distingi tiujn du laýformajn specojn de absoluteco, nomas al la unua "simple absoluta" (absolutum simpliciter); al la dua "absoluta laý io" (absolutum secundum quid ).

Do, estas direnda, ke Dio absolutas simple (= simpliciter); ke la spaco, laý atomistoj, absolutas laý io (= secundum quid).

Per la vojo de la îiusenca absoluteco fariûas la korekta koncepto pri Dio: oni neas îiujn limojn kaj intensive asertas îion pozitivan.

Sed tiu dia absoluteco diriûas îefe pri la ekzisto, en la senco ke nenio estas potenciala, sed îio aktuala.

Aldone, tio implicas ankaý la infinitecon de la esenco. Per la esenco, okazas la manieroj ekzisti. Kaj la maniero ekzisti de Dio estas la ekzisto per la maniero sen iu ajn determino.

Îu eblas ekzisti tia estaëo tute absoluta rilate la ekziston mem? Jen alia afero, aparte diskutenda, kiel jam avertite (vd).

La infiniteco povas esti rigardata sur unu linio, sen ke okazu la infiniteco rilate al alia vidpunkto. Per abstraktado eblas preni apartan determinon, kaj poste malligi ûin rilate al iu ajn determino, farante ûin absoluta en tiu linio, kun la koncerna studo. Ekzemple, la absoluteco de Dio unue laý la ekzisto; poste laý la neceso de la esenco, laý la povo, laý la grando, laý la daýro, laý la saûeco, laý la boneco, ktp.

En finitaj estaëoj la absoluteco nur diriûas laý aparta vidpunkto. Ekzemple, alkohola absoluta estas tiu, en kiu mankas alia miksaëo.

Tiu absoluteco laý aparta vidpunkto ofte estas rigardata nur kiel la kontraýo de la forigitaj aferoj. Ekzemple, la kontraýo de relativeco, la kontraýo de kondiîito, la kontraýo de dependo, la kontraýo de malperfekto, la kontraýo de malperfekteco, ktp..

 

10. Laýmaterie, la divido de absoluta diriûas pri la aferoj efektive absolutaj. Oni demandas pri kiaj aferoj estas absolutaj, îu tute absolutaj, îu grade absolutaj. En tiu materia senco, troviûas la asertoj ke Dio estas absoluta, ke okazas absolutaj reûimoj, absolutaj veroj, absolutaj principoj (interalie principo de nekontraýdiro), absoluta certeco de la faktoj, alkoholo absoluta (rilate la purecon).

Kelkaj ekzemploj postulas pli da kompreno: spaco absoluta, tempo absoluta, loko absoluta, movo absoluta. Laýmaterie eblas klasifiki la absolutajn aferojn simple enkadre de la transcendaj nocioj (vd 0026.2) kaj de la kategorioj (vd 0026. 3ks).

Foje la sama afero povas esti absoluta sub unu vidpunkto, kaj denove sub alia vidpunkto. La ekzemploj okazas îefe en la nocio de Dio, kiu estas absoluta, kiel oni jam metis la ekzemplojn: absoluta laý la ekzisto, absoluta (senlima) laý la esenco, absoluta laý la povo, ktp.

Same, okazas kun kelkaj ekzemploj en la kampo de la aliaj estaëoj. Ekzemple, spaco absoluta povas signifi absolutan laý la kvanto, kiu estus senfina etendo; kaj povas signifi spacon sendependan de la korpo (enkadre de la atomisma koncepto, kiu imagis la spacon kiel aparta rilate la korpon, kontraste kun la aristotela koncepto, kiu faris la spacon esti determino de la korpo mem).

Sekve, oni devas esti atenta pri kiu absoluteco temas, kiam oni simple parolas pri spaco absoluta. Same pri tempo absoluta: aý estas tempo senfina (la eterneco), aý estas tempo aparta rilate la daýrantajn aferojn.

 

11. Pro la multobligo de la aferoj nomataj absolutaj kaj pro la diversaj vidpunktoj laý kiu la vorto estas uzata, facile fariûas foje iom da nekompreno, foje iom da konfuzaëo. Pro tio oni atentu precipe pri la laýmateria divido de la absoluteco, por ne konfuzi ûin kun laýformaj specoj de absoluteco, kaj por atingi îiujn materiajn specojn de absoluteco.

Kiam la divido okazas rilate la distingon inter ekzisto kaj esenco, la absoluteco diriûas laýmaterie. Gravas la demandoj pri la absoluteco de la ekzisto (vd 0025) kaj pri la absoluteco de la esenco (vd 0026).

Foje la filozofoj parolas pri absoluta laý la interna esenco, kiel liberigita de iu ajn limo de dependeco. Jen la senco de absoluta en Aristotelo, kiam li parolas pri la kath'autò (latine per se), kun signifo de per si mem, laý jene:

"Per si mem kaj laý ûi mem signifas la saman aferon; ekzemple, punkto kaj rekto apartenas al la linio per si mem, îar ili apartenas al la linio kiel linio" (An. post., I,4. 73b 30 ks).

Kant distingis diversajn signifojn de absoluta, kaj menciis tiun îi kiel unu el la plej disvastigita.

Diference de tiu îi signifo de absoluta (kiel signifanta la eblecon per si mem), Kant prezentis alian malpli dogmeman, en kiu absoluta diriûas laý îiuj rilatoj (Kritiko de la p. r., transc. dialektiko. Konceptoj de la pura racio, sek. II). En tiu dua signifo, kiam oni asertas, ke propozicio estas absolute certa, oni nur asertas, ke ûi estas, laýkvante, surfiîemulte konstatita, kaj ke neniu pruvis la falsecon. Tiel same, se oni asertas "absolute", tiu "ne" rilatas la apogon sur sufiîaj motivoj. Kompreneble, la lingvaëo povas saniûiûi, kiam la vidpunkto de la absoluteco estas alia.

 

12. La materia klasifikado de la absolutaj aferoj obeas la ûeneralan klasifikadon de îiuj estaëoj. Sekve, klasifiki la specojn de absolutaj aferoj fariûas tre ampleksa, komplika, foje konfuza, îar pri la menciita klasifikado de îiuj estaëoj okazas malkonsentoj inter la filozofoj. Îiuj aferoj, laý kiu ajn klasifikado ili estas organizataj, estas atingataj de la demando, îu ili estas absolutaj, almenaý laý iu vidpunkto. La klasifikado nur estas rekomendinda por la sistema pritraktado de la temo.

 

a) Unue oni konsideru la plej fundamentajn dividojn de la ento; kun tiu celo kaj intenco, oni konsideru la dividon en ekziston kaj esencon (oni komprenu esencon kiel manieron ekzisti).

Tre gravas scii kiel ekvaciigi la problemon pri la ekzisto, îu estas absoluta, îu neabsoluta (kontingenca). Kio veras en la tuta afero pri la absoluteco de la ekzisto, oni decidu tamen per aparta diskutado (vd 0025).

Poste, enkadre de la sama fundamenta divido de la ento en ekziston kaj esencon, restas konsideri tiun lastan, îar ûi rilatas al la absoluteco kaj grada absoluteco de la ekzisto.

 

b) La manieroj esti esenco prezentas ûeneralajn manierojn esti kaj specialajn manierojn esti, laý la manieroj de atribuo.

La ûeneralaj manieroj esti de la esenco (transcendaj modoj, aý transcendaëoj, en la skolastika parolmaniero) (vd 9605), estas la fundamentaj kaj analogaj nocioj, per kiuj oni ankaý nomas la enton, sed îiam laý aparta vidpunkto: aëo, io, unu, vero, bono (kun kelkaj malakordoj de la aýtoroj). Pri ili okazas la demando, îu tiuj metafizikaj nocioj estas, aý ne estas absolutaj. Pri tiu demando fariûas grava kaj akra diskutado, kiu dividas inter si racionalistojn kaj empiriistojn (vd 0026-2). Ekde de tiuj fundamentaj nocioj formiûas, per simpla analizo, la principoj kaj aksiomoj; pri kiuj oni ankaý demandas, îu ili estas absolutaj, aý ne.

La specialaj manieroj esti de la esenco, nomataj kategorioj de la ento (en la terminaro de Aristotelo, kiu listigis entute 10 superajn genrojn el ili), tre elstaras en la materia klasifikado de îiuj estaëoj. Ankaý pri tiuj kategorioj de la ento estas farata la demando, îu ili en aparta vidpunkto (= secundum quid) povas esti.

 

13. Doktrino. Îu ekzistas io efektive absoluta? Principe, la absoluteco ne estas testebla.

Sekve empiriismaj aý pozitivismaj filozofioj semple restas sen ebleco decidi, îar tiuj filozofioj ne havas temojn ekster la testebleco.

Koncerne al la racionalismaj filozofioj la plimulto abceptas la ebleco de io absoluta. Sed kelkaj restas relativismaj.

Fundamente, la absoluteco dependas de tio, kion oni akceptas gnozeologie ekde la unua momento kiel ricevita de la kono. Se oni agnoskas kiel fakton, ke la ento estas ricevata kiel altrudo neforigebla, oni konstatas ankaý ke la absoluteco komencis la regadon. Do, en la ûenerala kampo de la ento, konsistas nur en tiu rekono pri la altrudado de la ento.

La detaloj pri la altrudata ento estas ekzamenataj de la fenomenologio, per kiu oni daýre esploras la absoluton en la esenco, en la ekzisto, en Dio ktp.

 

14. Temoj pri la absoluteco. Estas la absoluteco problemo esplorenda per detala divido de prezentataj aspektoj, laý la materia divido: absoluto en la ûenerala kampo de la ento, absoluto en apartaj kampoj de la natura filozofio.

En la ûenerala kampo de la ento la demandoj estas: absoluta ekzisto (Dio) (vd 0025), la absolutaj esencoj (vd 0026).

Enkadre de la esenco, sed de la naturo: la absoluta spaco, absoluta loko, absoluta tempo, absoluta movo (vd 0026-7).

Enkadre de la homo: la absoluta etiko, la absoluta estetiko, la absoluta certeco, la absoluta politika povo, la absolutaj idealoj de la klasikismo (vd).

Koncerne la absolutecon en partikularaj kazoj ûi parte îiam okazas kiel apliko de la ûenerala absoluteco. Sed îio estas atingata de la aplikado de la ûenerala absoluteco.

E. Pauli.

 


ABSOLUTA EKZISTO. 0025

 

1. La absoluteco laý la ekzisto elstaras super îiuj aliaj. Ekzisti estas multe pli grava ol havi tiun, aý tiun alian manieron esti; do, ekzisti absolute estas multe pli grava ol havi tiun aý tiun alian esencon, aý kvaliton, aý propraëon.

En la kampo, ja, de la ekzisto, eblas koncepti, jen estaëon îiuflanke infinitan kun tute absoluta ekzisto (dualisma metafiziko nomata Dio), jen ekzistaëojn nur absolutajn laý aparta vidpunkto (kiel kutime diriûas pri la kreitaëoj, parte dependaj de Dio, parte sendependaj, tio estas, parte absolutaj) (vd).

Sed, por sisteme pritrakti la aferon pri la absoluta ekzisto, la demando devas esti tute ûenerala îiuflanke. Do, îu eblas la îiuflanka absoluteco de la ento, - estu en monisma sistemo, kiel ekzemple, tiu de Parmenido, estu en dualisma sistemo, kun persona Dio kaj aparta mondo (kreita aý ankaý absoluta).

 
2. Estas îefe absoluta tio, kio ne dependas laý la ekzisto. Tiusence, la absoluto ne dependas de ekstera efika kaýzo. Ûi estas sen kaýzo, kaj do estas per si mem.

Paradokse, absoluta ekzisto estas kaýzo de si mem, aý simple mem-kaýzo.

Sed mem-kaýzo ne okazeblas en la tempo, îar en tiu kazo estos iu momento, kiam ûi simple ne ekzistus por kaýzi al si; sed ûi estas kaýzo de si mem en la senco ke, ekde îiam en ûi estas tio, per kio ûi ekzistas.

Tiel la teistoj prezentas Dion, kiu estus estaëo sen iu ajn dependeco rilate la ekziston, kiu do estas absoluta, ne ligita al io alia. Same, en monisma sistemo la absoluta ekzisto estas mem-kaýzo ekde la eterno, kaj ne en la tempo.

Kiam estas rigardataj kiel absolutaj pluraj el la la mondaj estaëoj tiu absoluteco nur eblas laý apartaj vidpunktoj.

 
3. Pri la absoluteco de la ekzisto okazas gravaj problemoj, jen en monismo, kiu pro tio tendencas al dualismo; jen en dualismo, kiu pro tio tendencas, inverse, al monismo.

Koncerne al monismo, la malfacilaëo establi la absolutecon de la mondo estas la konstato de limoj, multobleco kaj ïanûoj. Se ne okazus limoj, multobleco kaj ïanøoj estus pli facile aserti la metafizikan monismon, kies karakterizo pli facile koheras kun la senlimo, unueco kaj senïanøo.

Parmenido provis pruvi la absolutecon, avertante ke la ento estas kaj ke la ne ento neniam entiûas. Aldone li provis solvi la problemon de limoj, plureco kaj ïanûoj per aparta gnozeologio, asertante ke tiaj estas nur ïajnaĵoj de la sensoj.

Same, la monismaj ideismaj sistemoj havas similan gnozeologian solvon. Jen la senco de la dialektiko de Fichte, Schelling, Hegel.

La realismaj monismoj, tamen, provas resti samtempe monismaj kaj absolutismaj rilate la ekziston.

 

Koncerne al dualismo, oni avertas ke finitaj estaëoj prezentas grandajn dependojn rilate sian ekziston, kiu multe pli dependas de Dio ol kutime oni opinias. Jam inter si la finitaj estaëoj montras kiel multe iliaj ïanûoj kaj la movoj interdependas.

Se îiu ekzisto dependas rekte de Dio, restas klare ke la kreitaëoj nur povas esti sekundaraj kaýzoj. Cetere, ili jam dependis de Dio, ekde la komenco. Se Dio kreas, la afero daýras ankoraý kiel konstanta kreo.

Kelkaj metafizikaj sistemoj, ekzemple de la skolastikistoj, doktrinas, ke îiu ago de kreitaëoj de Dio postulas konstantan samtempan dian kunkaýzon (vd). Jen do estas granda proksimeco inter kohera dualismo kaj monismo.

 
4. La absoluteco laý la ekzisto ne montriûas klare ankaý rilate la personan Dion. La problemo okazas do ne nur rilate la individuecon de la kreitaëoj.

Oni estu avertita ke, la demando pri la absoluta ekzisto povas inkluzivi malrekte la esencon, se la demando estas pri ekzisto kun infinita esenco. Ne eblas ekzisto kun infinita esenco, se la esenco estas konceptata kiel speco de limo, aý determino. Pro tio, paradokse, infinita ekzisto havas kiel esencon ne havi difinitan esencon. Esenco estas: maniero esti de la ekzisto.

Certamaniere, ekzisto sen esenco, ankaý estas maniero ekzisti; do, estas la infinita esenco. Jen kiam malaperas la paradokso, îar la maniero esti de la infinita ekzisto, estas ekzisti sen esti limigata de iu ajn maniero esti.

La absoluteco en ekzisto, por esti efektive absoluta, devas malligiûi eî el la limigoj kreitaj de la esenco. Malgraý la konceptan dividon inter absoluta laý la ekzisto, kaj absoluta laý la esenco, tiuj du specoj povas fandiûi, kaj postulas specialan atenton. Ekzisti per si mem, en senco de nedependa laý la ekzisto, havas kiel rezulton, havi "esence" la ekziston. Pro tio, oni asertas, ke en Dio, ekzisto kaj esenco ekvivalentas.

Tiam la parolmaniero fariûas paradoksa: la esenco de Dio estas ekzisto sen esenco; aý, en Dio esenco kaj ekzisto estas unu sola afero. Îar Dio estas malligita de îiu limigo, la esenco ne povas limigi la dian ekziston. En kutima kompreno, la esenco estas maniero de la ekzisto; sed maniero ekzisti, jam estas limigi la eston al iu maniero. Dio, kiel absoluta, ne estas ligita al iu ajn maniero de ekzisto.

 

La uzo de koncepto de esenco estas nur analogia, en la absoluta ekzisto kaj en la ne-absoluta ekzisto. Efektive, la maniero de la dia ekzisto estas ne esti limigita al iu maniero.

La vorto absoluta diras ankoraý pli, îar Dio estas malligita ne nur disde îiu esenco, sed ankaý de îiu alia ekzisto. Pro tio, la vortoj esenco kaj ekzisto nur penseblas analogie al la sencoj kiuj ili havas, kiam oni parolas pri esenco kaj ekzisto de finitaj aferoj.
 

5. Rilate al la per si mema ekzisto de Dio, ne îiuj uzas la samajn terminojn, nek havas la samajn doktrinojn.

Skolastikistoj ordinare parolas pri la "metafizika esenco" de Dio, por fakte signifi lian ekziston per si mem. Romantikaj filozofoj (de la 19-a jarcento) prefere uzis la terminon absoluta por indiki tiun metafizikan esencon de Dio; por ili absoluta signifas nedependecon rilate la ekziston, kiu estas de ili konceptata kiel esto per si mem.

Kiam skolastikistoj parolas pri la metafizika esenco de Dio en la senco de "ekzisto per si mem", ili tamen ne konsentas pri la preciza detalo. Nuancaj diferencoj okazas rilate tion en tomismo kaj skotismo (vd)

En ideismaj rondoj evoluis la doktrino pri Absoluto fare de Fichte, Schellling, Hegel. Pri la ebleco koncepti Dion kiel Absoluto estas afero de sistemo, kaj îi-rilate ili opiniis malsame, ne îiam klare. En dialektika kunteksto (tezo, antitezo, sintezo), absoluta signifas la sintezon, en kiu ne restas la divido de subjekto kaj objekto

Principe, absoluta estas propraëo. Laý la skolastika filozofio, surbaze jam de Aristotelo, ne okazas reala distingo inter esenco de Dio kaj liaj propraëoj tiamaniere, ke Li povas esti dirite La Bono, La Vero, same kiel La Absoluto.

Tamen, la absoluteco en Dio diriûas pli fundamente pri la esenco kaj ekzisto. Tiu doktrino pri la nerealaj distingoj en Dio rilatas al la problemo de la multobleco de la diaj personoj, laý la Triunuo (vd) okazinta en neoplatonisma filozofio kaj la kristana kaj hinduisma religioj

6. Fichte parolis pri "dedukto absoluta", "ago absoluta", "scio absoluta", "reflekto absoluta", kiuj okazus en instanco tute ûenerala. Li nomis simple per "Absoluto" Dion mem, la Infiniton.

"Absoluto estas absolute tio, kio estas; li ripozas sur si kaj en si absolute; Li estas tio, kio estas absolute, îar estas per si mem..., îar îe la Absoluto restas absolute nenio alia, sed malaperas îio, kio ne estas la Absoluto" (Wissenschaftslehre, 1801, par. 5 kaj 8: Werke II, p. 12, 16).

Cetere, Fichte ankaý estis interpretinta la "absoluta mio" kiel originan agon de la penso. Malantaý îiu individuo de la empirio situas tiu absoluta mio. Sekve, la absoluta mio estas la origina principo de îiu kono kaj de îio reala. La absoluta mio estas ago pura, ne iu kiu agas; sed, sen esti konanta subjekto, nek objekto konata, la absoluta mio estas absoluta meto de si mem. Havante infinitan pozicion, estas nek substanco (Fundamento de îiu doktrino de la scienco (Grundlage der gesamten Wissenschaft, 9 ks.).

Schelling utiligas la terminon absoluto substantive, kiel Fichte, por signifi la senfinan realon, Dion, sed îiam en monisma kunteksto.

7. Hegel, kiu reprenis el Fichte kaj Schelling la vorton, diras ke Dio estas la "Absoluta Spirito" (Absoluter Geist), kiel la plej alta momento de disvolviûo de la Ideo post la subjektiva spirito kaj la objektiva spirito.

La absoluta spirito realiûas laý tri gradoj: laý la estetika idealo (la arto); laý la formo de revelaciita vero, kun sento (la religio); laý la vero esprimita en ûia absoluta esenco (la pura racia kono) (Encyklopaedie, III,3).

Laý la dialektiko de Hegel, Spirito Absoluta estas la lasta grado de la realo, kiam tiu realo revelaciiøas al si mem kiel aýtokonscia principo. Tiumomente la filozofia koncepto de Dio fariûas vere neantropomorfa, îar Dio estas nur ideo, apartigita disde la objektivigita naturo kaj disde iu ajn objektiva afero.

Asertis ankoraý Hegel, ke la Absoluto estas objekto kaj subjekto de la filozofio.

8. La angla ideismo, de kelkaj dekoj poste, reprenis kaj disvolvis la doktrinon pri subjekto kaj objekto kiel du flankoj de la sama absoluta realo.

Laý Hamilton, enkadre de la skota skolo de Reid kaj influata de Kant, la ideismo interpretas la kantian aferon en si mem (Ding an sich) kiel situantan ekster æiu rilato de subjekto kaj objekto. La absoluto, por ili, estas do tio, kio estas sen rilato al subjekto kaj objekto, do ne kiel okazas en la homa kono.

9. Sub novaj formoj reaperas la absoluto en la "volo", de Arthur Schopenhauer. Sama estas la "nekonscia" realo, de Eduard von Hartmann.

Oni konsideru ke la akcepto de ia ajn praa aý primara realo ekvivalentas al akcepto de io absoluta, tio estas, de io sendependa, kiel principo sub îio postvenanta.

 
10. La absoluteco de finitaj estaëoj nur eblas laý apartaj partikularaj vidpunktoj. Tiusence, oni parolas pri alkoholo absoluta. Sed tiaj demandoj ligiûas ne nur kun la ekzisto, sed ankaý kun la esenco (vd 0026).

La tikla demando estas, îu en finitaj aferoj eblas kelkaj absolutecoj kun karaktero metafizika aý almenaý tre ûenerala? Neinfinitaj ekzistaëoj, kvankam principe ne tute absolutaj, eble povas esti absolutaj estaëoj laý aparta vidpunkto, laý kiu ili ekzistas sendependaj.

Kiel jam avertite, kelkaj dualismaj doktrinoj tute dependigas la kreitaëojn de la dia kunkaýza apogo (vd). En tiaj doktrinoj facile fontas mistikismoj. Ordinare tradiciaj religioj rigardas Dion kiel tre proksiman de la homoj, kiuj alparolas Lin per preûo, kaj foje ricevas revelaciojn, gracojn eî miraklojn.

Aliaj, kontraste defendis la eblecon ekzisti per si mem estaëoj kontingencaj, hazarde aperintaj. Je la mezo situas aliaj doktrinoj. Kelkaj supozas eî la ebleco, ke Dio malaperu, kaj emerøu denove.
 

    E. Pauli. 
 


 ABSOLUTAJ ESENCOJ. 0026.

 

1. Esenco estas maniero esti de tio, kio ekzistas. Kompreneble, tio kio ekzistas estas la æefa. Sed tio, kio ekzistas havas manieron ekzisti. Kio estas tiu maniero esti nomata esenco? (vd). Jen io malfacila klarigi. Inter la pluraj demandoj pri la maniero esti, nun la temo estas pri la absoluteco de la esencoj. Oni dividu tiun demandon:

- æu tiu maniero esti, estas absoluta, sekve ne antataýigebla?

- æu tiu manieiro esti, estas ïanøema kaj antataýigebla?

- æu kelkaj esencoj estas ïanøemaj, dum aliaj estas absolutaj?

 

Se æiuj esencoj estas absolutaj, la ïanøoj nur eblas per la tutaĵa anstataýigo de la ekzistanto, kiel en la sinsekvo de la imagoj de kino. Jen la propono de Heraklito el Efezo, kiu asertis ke oni ne metas la saman piedon en la saman riveron. La eleana skolo (Parmenido) ke "sanøoj simples ne okazas, kaj ke la sensoj estas subjektivaj kiam ili prezentas ïanøemaj aferoj.

Sed se oni akceptas ke la manieroj ekzisti estas anstataýigebla, eblas pensi ke ïanøoj de la estoj konsistas nur en nova maniero esti de la ekzisto, kiu en si mem daýras kiel la sama antaýa ekzistanto.

La demando nun estas, æu okazas absolutaj esencoj, kiuj restas æiam, sen ïanøemo, sen ebleco esti anstataýigataj, kaj do eternaj.

 

2. La nocio "maniero esti" ne inkluzivas, ke tiu maniero estas necesa, tio estas, ke ûi ekzistu kiel absoluta.

Tute universalaj aferoj estas pli facile dirataj absolutaj. Sed en la partikulara kampo de la naturo ne eblas tiel facile akcepti tion.

Se la absoluteco okazas, ûi dependas iamaniere de la ekzisto, kaj ne nur de la esenco en si mem. Pro tio koheras demandi, îu ekzistas absolutaj esencoj? Kaj kiamaniere okazas tiu ekzisto?

Fakte oni konstatas, ke konkretaj aferoj ïanûiûas rilate sian manieron esti. Unuavide tio sugestas, ke ne okazas la absoluteco de la konkretaj esencoj, almenaý de la finita mondo. Tamen, abstrakte, tiuj manieroj esti, nomataj esencoj, enhavas la aspekton de konstantaj modeloj, kiel fiksaj arketipoj, laý kiuj îio fariûas.

Daýras la demando:

- îu la arketipoj estas nur abstrakta esenco, surbase de la konkretaj individuaj aferoj, kiel proponis Aristotelo?

- îu la arketipoj ekzistas efektive, sendepende la individuaj aferoj, kiel imagis la pitagoranoj, per realaj numeroj, kaj Platono, per realaj ideoj?

3. Principe, se la aferoj ïanûiûas, iliaj esencoj ne enhavas konkrete la absolutecon. Tio povas signifi pli: ke la ekzisto mem de tiuj esencoj ne dependas de la aferoj. Ekzemple, speco homo ne dependas de la eventualaj individuoj.

La ïanûemaj aferoj estas en stato de inercio rilate la ekziston kaj de la konserva ekzistomaniero. Se iu donas al la individuoj de speco la ekziston, ili ekzistas; se tiu donanto de la ekzisto, îesas doni la ekziston, ili malaperas; fine, se tiu donanto donas alian formon de ekzisto, okazas transformo.

La absoluteco de la plej diversaj esencoj ne povas do okazi en la senco de konstanta ekzisto, sed en la senco de la eblaj strukturoj (vd). Ili neniam fariûas maleblaj eniri la ekziston.

Oni dividu la demandon, pri la ento ûenerale (per la transcendaj nocioj) kaj pri la ento distribuata en kategorioj (per la specialaj modoj).

 
4. La demando pri la absolutaj esencoj enkadre de la transcendaj nocioj komenciûas per la esploro pri la ento mem.

Se tiu ento rekte prezentiûas kiel absoluta, laý la racionalismaj filozofioj de Parmenido, Platono, Aristotelo, Skolastikistoj, Kartezio, Leibniz kaj similaj, la aliaj transcendaj nocioj pri la sama ento facile montriûas ankaý absolutaj.

La kontraýo okazas, laý la ekzistencialismaj filozofioj (vd). Nek la ento, nek la propraëoj estas absolutaj. Foi îio estas dirata absurda. Same por la empiriismaj filozofioj nennio estas absoluta.

 
5. Detale oni povas ekzameni la absolutecon de îiu aparta transcenda nocio. Esti ento, estus sendependa de esti io. Siavice esti io, estus sendependa de esti unu; esti unu estus sendependa de esti vera; esti vera estus sendependa de esti bona. Sekve de tiuj abstraktaëoj oni povas establi apartajn absolutajn nociojn.

Se la transcendaj nocioj estas absolutaj, el ili eblas derivi absolutajn principojn (vd), ekzemple, principojn de nekontraýdiro, de kaýseco, ktp.

 
6. Enkadre de la specialaj modoj elstaras la demandoj pri la absoluteco de la kategorioj, - de substanco, de rilato, de spaco, de tempo, de ago kaj de la fenomeno de movo. Jen kampo kie okazas partikularaj entoj, ordigitaj per individuoj, genroj, kaj tiuj progreseme em pli vastaj genroj, ûis la superaj genroj, kiuj Aristotelo klasis entute dek.

Pri apartaj estaëoj, pri kiuj okupiûas la specialaj filozofiaj sciencoj (filozofio pri la naturo, filozofia psikologio) ne eblas absolutaj asertoj kiel en ûenerala filozofio (ontologio). Kiam okazas absolutaj asertoj pri apartaj estaëoj, tiuj asertoj estis nur aplikado de ûeneralaj principoj, kaj nur tiusence ili estas absolutaj por la defendantoj de la ûenerala filozofio. Kontraste, por la empiriisma filozofio kaj ankaý por la simple fenomenologia filozofio ne okazas absolutaj asertoj en iu ajn instanco, nek ûenerala, nek aparta.

Reichenbach, neopozitivisto, avertis ke, "mi devas rezigni, en fizikaj aferoj, îiujn specojn de absolutismo en la teorio de la asertoj de probableco, por kompreni la signifon de ofteco en probabla aserto pri individua okazaëo. Ne estas loko por Absolutismo en la teorio de la probablaj asertoj, kiuj rilatas al la fizika realo. Tiuj asertoj estas uzataj kiel reguloj de konduto, kiel regulo kiuj determinas la konduton kun pli bona ïanco por esti atingata rezulto en tiu staûo de la kono. Kiu volas ion pli en tiuj asertoj, malkovros je la fino, ke li serîis kimeron" (The theory of probability, p. 378).

 

7. La demando pri la absoluteco de la kategoriaj nocioj, konsistas unue el la demando îu la substanco (vd) estas absoluta.

Kartezio tendencis al la koncepto de substanco kiel absoluta.

Spinozo ekkomencis sian monisman filozofadon sur la koncepto de substanco absoluta.

Oni povas diskuti per la demando, îu tiuj aýtoroj estis sufiîe atentaj pri la diferenco inter absoluta ekzisto kaj absoluta esenco (vd 0025-1).
 

8. Pri la kategorio de rilato (vd) okazas demando, pri la ebleco esti absolutaj la rilatoj.

Jen interesa nocio pro la teologia doktrino kiu reduktas la personojn de la kristana Triunuo (vd) al tri rilatoj interne de la absoluta Dio.
 

9. Spaco (vd), rigardata laý la vidpunkto de ligo, estas absoluta, se ûi ne estas ligita al korpo, kiu nur enïoviûus en ûin; tiu estus la absoluta spaco, rigardata kiel estaëo reala, aparta rilate al la korpoj situantaj en ûi. Spaco estus kiel la maro, en kiu la fiïoj, restantaj apartaj animaloj, estas enïovitaj. Tiu estas la vidpunkto de atomistoj kaj modernepoke de Newton, inkluzive de la simplaj homoj ûenerale. En tiu kunteksto, oni povas imagi, ke Dio povus krei unue la egan spacon, kaj nur poste la aliajn kreitaëojn.

La kontraýo de spaco absoluta estas la aristotela koncepto, laý kiu spaco estas determino de la korpo mem; spaco estus nur unu el la fundamentaj determinoj de la korpo. Tiusence, se iu korpo malaperus, ankaý malaperus la koncerna spaco

Por Kant spaco estas nur apriora formo de la eksteraj sensaj fakultoj; kiam okazas fenomeno, tuj ekvekiûas la spacan aprioran formon. Laý alia aparta vidpunkto, tiu de la kvanto, denove spaco diriûas absoluta, se ûi estas malligita disde iu limo; tiam absoluta spaco estus la infinita spaco.

Pri la realo de tiu infinita absoluta spaco oni ankaý demandas. Kelkaj respondas ke tiu absoluta spaco nur eblas kiel abstrakta estaëo.

Absoluta laý la kategorio de kvanto diriûas ankaý laý la vidpunkto de la kompleteco; do ne nur laý la malligo de determino en direkto de la infinito, kiel supre pritraktata.

La kompleteco de îio, sen manko de iu ajn elemento, per kio io kompletiûas, faras el tio ion absolutan. Ekzemple, alkoholo absoluta (sen iom da akvo).

La kategorio de kvanto facile miksiûas kun aliaj kategorioj kaj transcendaj nocioj, îar ili havas gradojn laýkvalite, kaj tiuj gradoj, kvankam de kvalito, povas esti menciitaj laýkvante. Certeco absoluta kompreneblas kiel estanta tiu, kiu havas laýkvante îion, per kiu ûi fariûas kompleta. Esto absoluta estas tiu, kiu havas îion por fariûi kompleta aktualiûo. Absoluta pureco signifas, ke îio estas pura, ekzemple aý blanka, aý ruûa, aý flava, sen iu ajn punkto de alia koloro.

 
10. Same okazas la kontraýaj opinioj pri la loko (vd). Aý loko estas io absoluta (tio estas, malligita de tio, kio tie estas), aý loko estas determino de la korpo tie estanta, aý estas io apriora. Unuflanke, estas malfacile kompreni ke loko povos esti aparta afero.

Aliflanke, se loko estas determino de la afero mem, kiel kompreni ïangon de loko. La solvo estas klarigi per alia maniero la fenomenon de ïanûo de loko: tiu ïanûo eblas per malapero de la antaýa loka determino kaj kreo de tute nova loka determino. Tiusence, moviûi ne estas iri al alia loko, sed havigi novan lokon antaýe ne ekzistanta (vd).

Kiam oni difinas la movon per ïanûo de loko, tiu difino preskaý diras nenion, kaj estas nur priskriba. Sed, se oni diras ke movo estas malapero de la determino de loko, per kreo de nova loka determino, oni diras ion pli.

Kiun sencon havas aserti, ke Dio estas en îiuj lokoj? Jen io paradoksa. Îu en la lokoj de la aliaj, tio estas de la korpoj? Se malaperus la korpoj, tiuj lokoj (se la loko ne estas io absoluta) ankaý malaperus. Se îiuj korpoj malaperus, kaj sekve malaperus îiujn apartajn lokojn, îu Dio mem restus en iu ajn loko? La dia maniero esti ne okazas laý tiu de la finitaj estaëoj. Ne facile oni povas, tamen, elpensi Dion sen tiu antropomorfisma imago (vd 0386)

Pri la ebleco de la bilokigo (vd) kaj multilokigo oni diskutas surbaze de la principo, ke la esencoj forpelas unu la aliajn. Sed tiuj esencoj inter-si-forpelintaj estas la finitaj. En Dio la afero estas tute alia, kaj Li ne povas esti konceptata antropomorfisme.

Restas tamen la problemo por la romkatolika teologio, rilate la kredon pri la reala îeesto de la homa naturo de Jesuo en la Eýkaristio (vd).

 
11. Tempo (vd) absoluta estus io aparta, ne ligita al la estaëoj, kiuj vivas en tempa kondiîo; tempo ne absoluta estas nur la ekzisto, dum ûi daýras. Kiu rajtas? Pri tiuj ûeneralaj esencaj tavoloj de la realo opinias diversmaniere la filozofoj, sed la konceptoj povas esti almenaý klaraj tiamaniere, ke oni komprenu tiujn, kiuj defendas la absoluton, kaj tiujn, kiuj la neabsolutan tempon, aý la aprioran.

La absoluteco de la tempo povas esti rigardata nur en senco de daýro. Tiam, la liberigo de la daýro rilate limojn (aý determinojn) konsistigas la eternecon, sen komenco, sen fino. Tiu nocio malsamas, îu ûi estas pri tempo absoluta en la senco de aparta rilate la estaëojn, îu estas tempo en la senco de la estaëo mem kiu daýras.

Malfacile oni povas kompreni, ke ekzistu eterna absoluta tempo, aparta rilate la estaëojn. En tiu kazo unuflanke estus la tempo, en la alia estus Dio; sekve, Dio estas enïovita en la tempon. Same, unuflanke estus la tempo, en alia flanko la estaëoj de la mondo.

Pli facile estas akcepti la tempon kiel determinon de la estaëoj. Tiusence, Dio tempas (sed ekde la eterno), la aliaj estaëoj tempas. En îiuj, tempo estas la ekzisto, dum tiu æi daýras. Tempo estus absoluta, ne en la senco esti aparta rilate la aferon, sed absoluta en la senco de nekomencon kaj nefinon de la tempodaýro. Tempo diriûas pri la ekzisto, sed ne rekte pri la ekzisto mem, nur kiel determino laý kiu la tempo daýras, eterne (absolute) aý ne eterne. Nur per nuancoj estas distingaj la nocioj de ekzisto, daýro, tempo.

 
12. Pri absoluta movo. Aparta grupo de fenomenoj, ludantaj kiel "kvazaý propraëoj" (vd) de la kategorioj, restas sur la demando, îu ili povas esti absolutaj?. Inter ili elstaras ïanûo kaj movo. Îu oni povas kompreni la ïanûon kiel ion absolutan? Same, oni demandas, îu ekzistas absoluta movo? Kaj absoluta ago? Kaj absoluta energio?

Oni tuj konstatas ke ïanûo, movo, ago, energio situas en io alia, sed oni ne facile komprenas la fenomenon. Tamen la imagpovo kutime prenas tiujn nociojn kun iom da absoluteco. Cetere, per semantikaj kuntekstoj, la esprimoj absoluta ïanûo, absoluta movo havas nuancajn novajn signifojn.

Absoluta movo (vd) estas nocio rilata al tiu de absoluta loko, îar oni komprenas movon kiel iron ekde unu loko al alia loko. Laý la nocio de spaco kiel aparta sendependa afero, kiel konceptata de la atomisma sistemo, la fenomeno de movo kompreniûas unuavide pli facile, îar korpo kaj spaco estas du aferoj.

Sed se oni konceptas lokon nur kiel determinon de la korpoj, kaj tiel ankaý la spacon nur kiel determinon, - la fenomeno de movo nur povas esti ïanûo de la antaýa determino en novan determinon. Kiam korpo moviûas, malaperas la determino de loko antaýa, kun apero de nova determino, per kiu la korpo lokiûas novmaniere.

Absoluta movo nur estus tiu nova determino, kiu anstataýis la malaperintan determinon de loko. Tiu absoluta movo ne okazis kiel movo de korpo en la lokon de alia korpo, do ne rilate alian elsteran antaý ekzistantan lokon. En tiu senco movo ne estas iro de loko al loko, kvazaý la antaýa loko ne malaperus; aý kvazaý tiu antaýa loko restus rezervita por eventuala reveno al ûi, aý eblus esti okupita de aliaj korpoj, kiel ïajne fakte okazas.

En absoluta movo, okazas efektive du lokoj, sed unu post aliaj, per malapero de unu kaj apero de alia. La sama korpo ne povas havi du lokojn, îar la unua loka determino determinas aliamaniere ol la dua, ene de la sama lokigita estaëo.

13. Relativeco. Sed okazas aparta speco de movo, la relativa, en direkto de aliaj korpoj, kiu supozas la absolutan.

Se estus nur ununura esto, îu tiu esto povas moviûi? Oni respondos facile, ke ûi povas moviûi, se spaco, laý la atomistoj, estus alia afero sendependa de la moviûanta esto. Sed se spaco estas determino de la korpo mem, la movo okazas nur kiel ïanûo de tiu determino; tiam estus nur tiu movo de ïanûo de determinoj, laý koncepto de absoluta movo, ne movo relativa, en direto de io, kio fakte ne ekzistas.

Sed, se tiu alia korpo ekzistas, oni povas demandi, îu okazas movo en direkto de tiu alia korpo? Tiu movo en direkto de alia korpo estas relativa movo. Tiu relativa movo ne estas tute alia movo, sed nur aparta karakterizo de la absoluta movo.

Se tiel estas konceptata la tuta afero pri movo, okazas unue la absoluta movo, kaj aldone la relativa movo, konkrete nur unu fenomeno, abstrakte apartigita en du fare de nia menso. Efektive, se la korpoj estas multaj, ili devas rilatiûi iamaniere inter si, rilate lokon kaj movojn. En tiu kunteksto de multaj lokoj kaj movoj, absoluta movo estas abstrakta konsidero de tiu, kiun korpo mem havas, senkonsidere de tiuj lokoj kaj movoj de aliaj. En la realo ne eblas tiu absoluta movo, se ne kiel apero kaj malapero de determinoj, ne kiel speciala movo en la spaco.

Cetere, se estas interrilatoj de moviûantaj korpoj, îiu korpo moviûas samtempe en plurajn direktojn, tiom da direktoj kiom da korpoj ekzistas. Do, estas miliardoj da direktoj, îar estas miliardoj da atomoj kaj subatomaj partikloj rilate al kiuj la movo fariûas. Sed en direkto de alproksimiûo kaj de malproksimiûo. Ambaý en rekta linio kaj en kurba linio. Denove oni povas dividi tiun relativan movon en absolutan kaj relativan movon. Fundamente relativa, îar ûi estas movo en direkto de alia; sed ankaý absoluta abstrakte, se oni nur konsideras la relativan movon en direkto de unu alia korpo, ne al multaj.

Ekzemple, se mi staras, kaj lasas, ke monero falu, tiu îi monero falas rekte al planko. Se mi staras en moviûanta trajno, la monero ankaý falas rekte sur la trajna planko, sed iomete antaýe rilate la eksteran terenon. Se ûi falas ekstere de la trajna fenestro, se mi lasas ke tie ûi falu, tiu falo rilate la eksteran terenon ne estas en la sama loko sur la tereno se la trajno estus nemoviûanta.

Tiel same homo sur la planedo Tero moviûas grandskale multmaniere: îirkaý la akso de la Tero, kun la Tero îirkaý la Suno, kun la Suno ene de konstelacio, kun la konstelacio ene de galaksio, kun la galaksio en direkto ne konata de la universo. La relativaj movoj okazas, kaj se mi demandas nur pri unu el la relativaj movoj, mi demandas pri tiu relativa movo absolute.

Tiu absoluta demando pri unu el la relativaj movoj, pli en la bazo ebligis la plej fundamentan demandon pri la tute absoluta movo, îu estas movo de la universo en direkto de io reala alia afero? Tiu tute absoluta movo eble ne estas racie klarigebla kaj pro tio eble neniam estos konstatita empirie. La relativeco (vd) resta do defio de la esploristoj.
 

    E. Pauli. 
 


 ABSOLUTISMO (ûenerala nocio). 0028.

A: absolutism. F: absolutisme. G: Absolutismus. H: absolutismo. I: assolutismo. P: absolutismo. R: " $ F @ : ` H Å 2 < (absolutism).

 

1. Vortformado, per la adjektivo absoluta kaj doktrina sufikso -ism-.

Kiel doktrina termino aperis absolutismo dum 18-a jarcento, kaj disvastiûinta unue en Anglio, enkadre de la tiutempa senlima eklezia kaj ïtata absolutismo super la civitanoj, kontraste al la demokratia sistemo de la liberaloj. Poste la termino disvastiûis en aliajn kampojn, kohere kun la fundamenta signifo de la sufikso, kiu signifas ne nur tiun manieron de ago en politiko, sed en îiu speco de ago (vd 0024,4).
 

2. Absolutismo estas maniero agi, inkluzive pensi, sen atento al iu ajn ekstera limo, akorde kun la senco de absoluta (vd 0024), tio estas, malligita de io ajn, kio malhelpus ûin. Ekzemple, absolutismo de la regantoj, absolutismo de la metafizikaj doktrinoj, absolutismo de la logiko, absolutismo de la dogmismaj religioj.

 
3. Specoj. Estas laýforma la distingo inter milda kaj radikala absolutismoj.

Kutime la gepatra absolutismo super la gefiloj estas milda. Tio estas dirata ankaý pri la dia absolutismo, kiu estas necese absoluta, sed tamen dirata bonvolema.

Estas ankaý laýforma la absolutismo de la plej kapablaj sur la aliaj, de la plej kleraj sur la malkleraj, de la riîuloj sur la malriîulo.

En socia kaj politika kadro situas la tiel dirata absolutismo de la reganto, foje konstitucia kaj do ideologia, foje perforta. Jen formoj de absolutismo de reûoj, de diktatoroj, de klasoj.

En îiu socio okazas formo de organizado, kun la sekvaj eblaj formoj de absolutismo. Ekzemple, en la politika socio, la Ïtato povas esti formita per la estraro de unu, kaj tiam eblas la absolutismo de la monarko, diktatoro kaj de similaj aýtokratuloj. Se la estraro estas de pluraj, kiel en Respubliko, la absolutisma regantaro povas fariûi per grupo, kiel per nobelularo, per plutokrataro, per klerikaro, per laboristaro (diktaturo de laborista klaso, laý propono de Karl Marx).

4. La laýmateria divido de absolutismoj ne atingas la esencon mem, sed la aferoj pri kiuj ûi estas dirata. Nun citeblas precipe la absolutismoj en pli gravaj kampoj: absolutismo konduto (vd 0030), absolutismo en metafiziko (0031), absolutismo en politiko (vd 0032), absolutismo en religio (vd 0033).
 

    E. Pauli. 

 


ABSOLUTISMO EN KONDUTO. 0030.

 

1. En psikologia konduto absolutismo estas spirito de necedemo en opinioj kaj procedmanieroj.

Tiu sinteno de necedemo rilatas al altrudo ofte konstatata en la interno de la familio, de la entreprenoj, kaj de la socio ûenerale. Religiaj kaj politikaj absolutismoj ofte okazas, îar tiuj necedemaj homoj atingas la povon de la koncernaj organizaëoj.

 
2. Eduko, kiu celas formi la integran homon, kies pensado devas atingi la formon de kritika penso kaj kies agado devas fariûi kunlaborema, zorgas aparte pri la altrudema homa spirito.

Edukaj metodoj per studado en grupo (vd) kaj per ludado en grupo (vd) mildigas la homojn de absolutismo en konduto.
 

    E. Pauli. 
 


 ABSOLUTISMO. Metafizika... 0031.

 

1. Metafizika absolutismo estas filozofio akceptanta la absoluton, en iu ajn formo (vd 0024,8; 0024,11; 0025; 0026), kiel kontraýa al relativo. Tiu metafizika absolutismo karakterizas la plej multajn specojn de racionalismaj filozofioj.

Nur kelkaj limigitaj racionalismaj formoj, kiel tiuj nur fenomenologiaj, precipe ekzistencialismo, ne defendas la metafizikan absolutismon.

Kontraý la metafizika absolutismo estas îefe la empiriismaj kaj pozitivismaj filozofioj, tute klare la relativismaj formoj.

La plej radikala metafizika absolutismo troviûas en la racionalismaj sistemoj de Platono (427-347 a.K.), Ploteno (æ. 205-270), Aýgusteno (354-430), Kartezio (1596-1630), Spinozo (1632-1677), Lejbnico, kiu defendas la rektan komprenon de la universaloj, sendepende de empiria kono.

Pli modera estas la metafizika absolutismo de Aristotelo (384-322 a. K.) kaj Tomaso el Akvino (1225-1274).

Kelkaj metafizikaj absolutismoj, ekzemple de Duns la Skota (1266-1308) kaj Kartezio, estas tamen voluntarismaj, îar ili metas la universalecon en dependo de la dia volo. Sed en tiu kazo la metafizika absolutismo reaperas en la dia eterna senïanûa volo.

Îe Kant (1724-1804), kantianoj kaj romantikistoj disvolviûis alia speco de metafizika absolutismo. Post la forigo de la tradicia vojo de atingo al absoluto, kelkaj provis aliajn rimedojn por atingi la realon.

La monisma ideismo de romantikistoj elstarigis, ke en la plej profundo de la homa konscio manifestiûas la Absoluto. Jen la dialektika absolutismo de Fiche (1762-1814), Hegel (1770-1831), Schelling (1775-1854).

Estis dirite absolutismo la ideisma filozofio de la anglaj filozofoj Francis Herbert Bradley (1846-1924) kaj Bernard Bosanquet (1848-1923). Kontraý tiu metafizika ideisma absolutismo reagis la pragmatistoj kaj relativistoj William James (1842-1910) kaj Ferdinand Canning Scott Schiller (1864-1937).
 

    E. Pauli. 
 


 ABSOLUTISMO. Politika... 0032.

 

1. Politika absolutismo estas sistemo de ago sen iu ajn limo flanke de la guberniestroj.

Kiel nomo enkadre de la politiko, Absolutismo (vd) aperis la 18-an jarcenton por signifi la politikan senliman povon kaj la koncernan doktrinon, kaj tiusence disvastiûis unue en Anglio. Rilatas îi politikan sencon de absolutismo al aýtoritatismo (vd) kaj totalismo (vd), kaj foje al radikala naciismo (vd).
 

2. En okcidenta Eýropo oni nomis per absolutismo la modernan tendencon de centriûo en la reøo, de la politika povo, post kiam la mezepoka feýdalismo elstarigis la regionajn organizaëojn, îefe de princoj kaj baronoj, inkluzive de pastroj kaj episkopoj en religia instanco.

Tiuj regionaj povoj apartenis tamen al privilegiitaj tavoloj, kaj pro tio la centriga absolutisma povo de reûoj gajnis la burøan apogon de grandaj komercistoj kaj kapitalistoj, do de la moderna socio.

La tiutempa tre influa Romkatolika Eklezio kliniûis favore je la reûo, sed tio ne pro demokratia sento, sed kiel sindefendo kontraý la influo de nobeloj sur lokaj religiaj aferoj. Tamen, poste venas la politika reakcio de liberaloj, kiuj nek estas por la nobeloj, nek por la reûoj, kaj nek por la Eklezio.

Historie, do, la absolutisma reûimo situas en la formado mem de hodiaýa moderna Ïtato. Kvankam absolutisma, la komenciûinta moderna absolutisma Ïtato ne estis ege absoluta en Okcidenta Eýropo, îar restis kelkaj regionaj princaj influoj kaj ankaý lokaj instancoj de la religio. Aldone evoluis la parlamentoj kaj la leûaro. Konserviûas akceptitaj moroj, kaj restas iom de la ekstera forto de la ûenerala eklezio. Do restis iom da ekvilibro inter la fortoj de premo.

Notindis la absolutisma Rusa moderna Ïtato, regata de imperiestro en kombino kun la nobelaro. En 1917 okazis la radikalisma inversio, fare de la bolïevisma revolucio. La demokratia reekvilibro fariûis dum la deko de 1990. Sed îiam kun granda sufero.

 
3. Doktrino. Jam en antikva epoko notindis la utopia absolutisma Ïtato, laý propono de Platono, kiu postulis la plej altan povon por la saûa filozofo.

En Mezepoko la politika absolutismo de papoj estis doktrinita kaj starigita de Gregorio la VII-a (papo 1073-1085) kaj Bonifacio la VIII-a (papo 1294-1303).

Grandaj majstroj, kiel Tomaso el Akvino (1225-1274), defendis la samon, kaj esploris la eldiron de Apostolo Paýlo, kiu asertis, ke îiu povo venas el Dio, kaj ne el la popolo. Îefe la eklezia papo havus povon plenan super la kristanoj, inkluzive super iliaj princoj, reûoj, imperiestroj tiamaniere, ke ili povus esti ekskomunikitaj kaj detronigitaj de li.

Kompreneble, post tro da povo por la regantoj, estis malfacile imagi la povo venus el la popolo.

Je la 16-a jc. okazis, kiel jam menciite, la monarkia absolutismo de la reûoj, kun la karakterizo, ke ili centrigis nun la povon, dum la nobeloj perdas sian regionan gravecon. En tiu kadro, Thomas Hobbes (1588-1679), asertis, ke îiu povo okazas simple kiel rezulto de la plej forta. Aliaj, pli kristanaj, avertis, ke la povo devenas rekte el Dio sur la reûon, kiu do ne dependas de popola decido. ......

Poste, la dialektika filozofio de Hegel (1770-1831) elstarigis la Ïtaton kiel la superan instancon en îio. Sed la Ïtato estas kiel Dio ne povanta erari, kiam la afero estas zorgi pri la justeco.

Karl Markso (18818-1883) proponis la proletan diktaturon kaj la socialisman formon de ekonomio. Ankaý tiu korporativisma socialisma reøimo ne sukcesis, kaj falis en 1989 en Orienta Eýropo kaj en aliaj lando de Centra Eýropo.

La naciisma absolutisma Ïtato prosperis ankaý en Eýropo, precipe en Germanio, Italio, Hispanio, dum la unuaj dekoj de la 20a jc. Tio okazis kiel reago, unuflanke al marksismo kaj al potenca koloniismo de Ïtatoj kiuj gajnis la militon de 1914-1918. Tre radikala formo de naciismo aperis en Germanio, nome naziismo (vd).

Sed, tiel kiel la napoleonaj militoj detruis la imperion de Hispanio, kun la posta falo de Napoleona imperio mem, tiel la modernaj mondmilitoj okazigis unue la falon de la perdintoj, kun la posta falo de la koloniismaj europaj gajnintoj, îar iom posta iom la kolonioj sendependiûis.

Izolitaj multaj aliaj absolutismaj diktaturecaj reûimoj prosperis en la tuta mondo post la dua mondmilito. Iom post iom pluraj jam falis, kaj eble tio okazos ankaý kun îiuj aliaj.
  Iom post iom fariøis la tutmondiøo kaj kreskis la humanisma interkompreniøo.

    E. Pauli. 
 



 ABSOLUTISMO. Religia... 0033.

 

1. La absolutisma povo okazas ofte je religiaj organizaëoj, precipe de iliaj estroj, kiu aýtokratie komandas la kredantojn, kiel païtistoj gvidas ïafojn.

Principe, la supera Dio povas ordigi per tia formo la religia amaso. Sed epistemologie estas necese strikte pruvi tion.

 
2. Religiaj gvidantoj de la amaso facile konvinkiûas, ke ili parolas nome de Dio kaj sukcesas konvinkigi pri tio la aliajn, kiuj fariûas do ilia kredantaro.

Tiuj gvidantoj prenas kelkajn antikvajn tekstojn, kaj prezentas ilin al la publiko, asertante:

- Jen la parolo de Dio!

Sed estas pluraj kiuj diras tion absolutisme, kaj inter ili okazas tamen malkonsento.

Kutime, grandaj religiaj gvidantoj estas inteligentaj bonuloj, ofte viziuloj, foje kun la konsciperdo karakteriza de epilepsiuloj, sed tamen interpretataj kiel ricevintoj de dia revelacio.

 
3. Por kristanoj Jesuo parolis kiel absoluta aýtoritato. Nenion li verkis en librojn.

Sed aliaj verkis, kaj iliaj skribaëoj estas absolutisme dirataj:

- Jen la parolo de Jesuo!

Paýlo, la plej efika apostolo, kreis la figuron de episkopoj, kiuj ûis nun restis la îefaj gvidantoj, kutime ne elektataj de la komunumo.

Same, per elitisma sistemo estas elektata la centra îefeco. Fama estas la tiel nomata Santa Kolegio de Kardinaloj (vd). Ili estas elektataj de la Papo, kaj siavice ili elektas la sekvantan Papon. Simile, aliaj kristanaj grupoj elektas la koncernajn îefojn.

 
4. Por mahometanoj, parolis absolute Mahometo.

 
5. Por hinduistoj, por budanoj, por multaj aliaj parolis absolute la koncernaj eklumigitaj homoj.

 
6. Romkatolika Eklezio kredas sin publika absoluta aýtoritato, - pere de la ne erarema Papo kaj de la ne erarema Koncilio de episkopoj, pri religiaj kaj moralaj aferoj. Kaj ankaý kredas havi povon por krei religiajn devigajn leûojn. Fama averto diras ke, se Roma locuta est, causa finita (= se Romo parolinta, pledo finiûinta).

Dum kelkaj jarcentoj la Romkatolica Eklezio uzis eî povon por aresti hereziulojn, foje eî por mortigi ilin, per speciala tribunalo nome Sankta Inkvizicio (vd).

Protestantoj tamen mildigis la doktrinon pri la publika aýtoritato de la Eklezio rilate la seneraran interpreton de la Biblio kaj praa religia tradicio. Îiu havus individuan kapablon por interpreti la sanktajn skribaëojn.

 
7. La unio inter politika Ïtato kaj la Religioj fariûis ankaý speco de religia absolutismo, kutime de unuj religioj kontraý la aliaj.

Okaze de la Romia Imperio estis necese la aprobo de la registaro, por ke religio funkciu. Tiun aprobon havis la juda religio, dumtempe, kaj tio certamaniere helpis al disvastigo de la kristana religio.

La romia imperiestro Konstanteno (280-237), per la Edikto de Milano (313) inversigis la situacion. Sekve kristanismo (kiu apogis la politikan venkon de Konstanteno) fariûis oficiala, kaj sekve perforta kontraý la aliaj religioj.

Kiam frankoj atingis la regadon de okcidenta Eýropo, ili kreis la Pontifikan Ïtaton, kies komenco estis la donaco fare de reûo Pepino al Papo en 754. En kontraý direkto, en Francio mem, aperis Galikanismo (vd), doktrino de la franca eklezio, kiu per la deklaro de 1682, pledas la limigon de la papa absolutisma aýtoritato.

Tamen la religia altrudo pere de politikaj influoj restas ankoraý per kelkaj subtilaj formoj. La sidejo de Roma Eklezio, en Vatikano, elstariûas kun rajto de politika Ïtato, kiu ricevas ambasadorojn de multaj landoj el la mondo, kaj sendas ankaý ekleziulojn kiel ambasadorojn al aliaj landoj.

Jen religio kun diplomatiaj potektoj, neataj al aliaj religioj.

Kelkaj politikaj reûimoj oficialigis la protestantan eklezion, kiu ankaý fariûis altrudema kiel la katolika.

Oficialaj kristanaj eklezioj kaj religioj ankoraý subsistas hodiaý en kelkaj landoj, kvankam kun mildigita statuto pro la evoluo de la moderna penso.

Nuntempe la absolutisma povo de pluraj religioj apogiûas sur la kapablo aranûi monon kaj sur institucioj de granda kapitalo, por subteni propagandon per modernaj rimedoj de emociaj persvadoj, anstataý uzi la metodojn de kritika pensado. Vera religio ne emu kreski surbaze de absolutismaj rimedoj!

Fine evoluis sufiîe multe la moderna politika penso, por garantii al homoj la liberan konsciencon, kies perfekta disvolviûo fariûas per la kritika penso kaj paca kunvivado de îiuj opiniantoj. La nunaj religiaj instancoj jam ne estas tiaj, kiaj estis la instancoj de la tempo, kiam regis la religia absolutismo.

Iom post iom la liberalismaj ideoj mildigas la religian absolutismon. Paradokse, la libereco de konscienco estas kristana doktrino, kaj tio estas la garantio ke la afero tendencu al la rekta vojo. Cetere, per la karitato, estonte la homoj iros îiuj al la sama templo.
 

    E. Pauli. 
 


 ABSOLUTO. La... 0034.

A: the Absolute. F: l'Absolut. G: das Absolute. H: lo Absoluto. I: l'Assoluto. P: o Absoluto. R: " $ F @ : ç H (Absolút.).
 

1. Modernepoke absoluto estis uzata por rekte nomi Dion. Per tiu nomo Dio estas konceptata kiel malligite disde îiuj limoj, kaj intensive infinita

Dio estas do la ekzisto, kies esenco estas liberigata tiamaniere, ke nenio el la determinoj, kiu limigas la aliajn estaëojn, limigas sian manieron ekzisti.

 
2. Historie, Nikolao el Kuzo (1401-1464) uzis unue la aserton:

"Dio estas absoluta" (De dokta ignorantia, II, 9. 1440).

Goclenius reprenis la uzon:

"Foje estas ekvivalenta al simpla kaj pura, sen iu ajn kondiîo; ekzemple, kiam mi diras esti absoluta iu dekreto de Dio; foje estas la samo kiel ne dependa de alia" (citita de Lalande).

Kreskis la uzo de la vorto unue en politika instanco, por signifi la absolutisman povon de la reûoj (vd 0032).

 
3. Aparta disvolviûo en uzo de absoluto okazis en germana filozofio, kun posta disvastigo al Francio kaj Anglio.

En la dialektika monisma filozofio de Fichte, Schelling, Hegel estas Dio nomata rekte La Absoluto. Dio estas nek nur la subjekto (tezo), nek nur la objekto (antitezo), sed ambaý (sintezo).

Laý Fichte:

"Absoluto estas absolute tio, kio estas; li ripozas sur si kaj en si absolute; Li estas tio, kio estas absolute, îar estas per si mem..., îar îe la Absoluto restas absolute nenion alian, sed malaperas îio, kio ne estas la Absoluto" (Wissenschaftslehre, 1801, par. 5 kaj 8; Werke, II, p. 12 kaj 16).

Fichte ankaý interpretis al la "Absoluta mio" kiel origina ago de la penso. Malantaý îiu individuo de la empirio situas tiu absoluta mio. Sekve, la absoluta mio estas la origina principo de îiu kono kaj de îio reala. La absoluta mio estas ago pura, ne iu, kiu agas; sed, sen esti konanta subjekto, nek objekto konanta, la absoluta mio estas absoluta meto de si mem. Havante infinitan pozicion, li estas nek substanco (Fundamento de îiu doktrino de la scienco, Grundlage der gesamten Wissenschaft, 9 ks).

Schelling uzis Absoluto substantive, por signifi, kiel Fichte, la senfinan realon, Dion.

Same Hegel, kies ofta esprimo estas "Absoluta Spirito". Tiu Absoluta Spirito realiûas laý tri gradoj:

laý la estetika idealo (la arto);

laý la formo de revelaciita vero, kun sento (la religio);

laý la vero esprimita en ûia absoluta esenco (la pura racia kono) (Encyklopaedie, III,3).

La Absoluta Spirito, kiel lasta grado de la realo, estas la realo, kiu revelacias al si mem sian kondiîon de aýtokonscia principo.

Jen la momento, kiam la filozofia koncepto de Dio celas fariûi vere neantropomorfa, tio estas, nur ideo, apartigita disde la objektivigita naturo kaj de iu ajn objektiva afero.
 

    E. Pauli. 

 


 ABSOLVO (Z). 0035

L: absolutio -onis.

A: absolution. F: absolution. G: Absolution. H: absolución. I: assoluzione. P: absolvição. R: B @ < Å : @ & " 4 , (pomílovanie).

 

1. Etimologie, absolvo devenas el la latina absolutio, siavice el absolvo, -utum, -ere (= malligi ekde io, lasi iri, pagi, plenumi), kunmeto e ab (= el, de, ekde) kaj solvo, -ere (= malligi, solvi).

Substantivigo de verba radiko. Vortformoj: absolvi (tr), absolvo.
 

2. Absolvo estas malligo de iu malbona efiko, en kiun estis falinta la homo pro iu ne rekta ago. Ekzemple, absolvi pekinto je kulpo.

Kompreneble, la fakton mem de kulpo aý peko ne eblas forigi, sed nur la sekvojn.

 
3. Specoj de absolvo okazas laýforme, ekzemple valida absolvo, kaj laýmaterie, ekzemple, inter la plej cititaj, la jura absolvo kaj la religia absolvo.

 
4. Absolvo, en jura kunteksto, estas deklaro fare de juøa instanco, ke iu estas senkulpa rilate faritan akuzon.

 
5. En religio estas kutime nomata absolvo, tiun riton, per kiu pekinto estas deklarata pardonita, fare de konsiderata reprezentanto de Dio.
 

    E. Pauli. 
 



 ABSORBO (+) (f). 0036

L: absorptio, -onis.

A: absorption. F: absorption. G: Vertiefung. H: absorción. I: absorbimento. P: absorção. R:

 
1. Etimologie absorbo devenas el la latina absorptio, kunmeto el ab (= de, ekde) kaj sorbo, -ere ( = sorbi), kun la baza signifo de entiro de likvaëo en la buïon por engluti.

Verba radiko. Vortformoj: absorbi (tr), absorbo, absorbiûi, absorbiûo, absorbiteco.

 
2. Absorbo, figurasence, estas ne ordinara altiro de mensa atento unudirekten. Ekzemple, fabeloj forte absorbas la menson.

En la latina okazis ambaý signifoj, la propra kaj la figura, kaj tiel ûenerale en latinidaj lingvoj. En internacia lingvo Esperanto restas nur(?) la figura senco, kaj tiel la figura senco fariûis propra...

En logiko okazas la tiel nomata "leûo de absorbo" (vd 0037), en kiu la senco rilatas plimulte al la etimologia propra senco.

La vorto estas "antikva kaj malmulte uzata" (Lalande). Tamen ûi nomas fenomenon fakte ekzistantan, kaj pro tio restas utila vorto.

 
3. En psikologio, absorbo signifas, kiel jam dirite, ne ordinaran altiron de mensa atento unudirekten. Estas do ekskluziva spirita atento al unu nura objekto tiamaniere, ke la aliaj restas ne perceptataj.

Fakte oni nur atentas al la objektoj unu post alia, sed kun ebleco iri de unu al alia per facila movo. Tamen, kiam objekto fariûas tre altira, tiu facileco ne okazas kaj jen estiûas la fenomeno de absorbo.

 
4. La mensa absorbo diriûas îefe pri simplaj operacioj de koncepto kaj juûo, sed okazas ankaý la absorbo de rezonado, se ûi fiksiûas en la rilato inter la antaýaj terminoj kaj la konkludo. Enkadre de la sensoj absorbo estas la simpla neatento al aliaj sensaëoj. Rigardo de belaëo forgesigas dolorojn per la neatento al ili. Aýdado de muziko foje okazas senatento al videblaj cirkonstancoj.

Pliamplekse la ekskluziveco de absorbo povas okazi koncerne grupon da objektoj kontraý îiuj aliaj; rakonto, ekzemple, estas rave absorba, kiam ûi altiras la intereson tiamaniere, ke aliaj aferoj estas forgesataj. Sed interne de tiu grupo de objekto de la rakonto, la atento okazas tamen unu post alia objekto.

 
5. Absorbo estas neatenteco relativa, îar la îefa atento ne okazas, kvankam la alia atento tre fortas. Stiristo de aýtomobilo povas, ekzemple absorbiûi je kelkaj imagoj, dum mankas la atento al tio, al kio li vere devus atenti.

La absorbo, îefe la neatenteco relativa, ne estas ordinara stato de la homa psiko, pro tio ke li bezonas pli ampleksan atenton por normale vivi.

Gravas la atento al interrilatoj de objektoj inter si. Îefe en tio konsistas la scienco kaj teknologio. Por atingi tiun celon, homo atentu la interrilatojn unu post alia, kaj komparu ilin. Jen kiam okazas ordigo de la atento, kaj speco de racia absorbo, per kiu la menso atentas sufiîe multe îiun objekton, komparas ilin sufiîe multe por fari el la konceptoj sufiîe perfektajn juûojn, per la komparo de juûoj sufiîe rektajn rezonadojn.
 

6. Okazas du specoj de atento: rekta atento al la objekto (situanta ekstere la kono), kaj malrekta atento, kiu estas atento al la atento mem, tio estas, al la mema kono dum ûi konas. Tiu dua atento estas mensa reflekto, kaj estas la kompletiûo de la unua atento.

Absorbo okazas îefe, kiam estas nur la rekta atento: la homo konanta perdiûas eksteren kaj ne revenas al si mem.

Tiusence absorbo estas la kontraýo de reflekto. Herbart jam asertis, ke absorbo estas la kontraýo de reflekto, sed en la senco ke absorbo estas perdiûo en la objekto kaj reflekto la kompreno de tiu sama objekto.

Kiam la ekstera perdiûo okazas nur en unu objekto, la absorbo fariûas totala; kiam en multaj eksteraj objektoj, la absorbo estas nur relativa. Kiam homo komparas konceptojn kaj juûojn, li reflektas sian penson sur sin mem. Tiam li fariûas pli atenta.

 
6. Rilatas absorbo al abstraktado (vd), en tio ke abstrakto dividas flankojn de la objektoj, por konsideri unu aparte.

Tamen la nocio de abstraktado ne inkluzivas la absorbiûon. Nur en specialaj kuntekstoj oni uzas diri, ke iu estas absorbita en abstraktaëoj. 

    E. Pauli. 
 


 ABSORBO, Leûo de. 0037.

A: law of absorption. F: loi d'apsorption. G: Aufsaugunsgesetz (?). H: ley de absorción. I: P: lei de absorção. R:

 
1. Pro la fakto ke la tuto enhavas la partojn, kaj la sumo de la partoj ekvivalentas la tuton, eblas, surbaze de tiu fundamenta principo, prezenti plurajn aliajn apartajn principojn, aý leûojn, kiuj asertas la koncernajn korelativecojn.

Analizo supozas la sintezon; inverse, sintezo supozas la analizon.

Absorbo, kiel la vorto estas uzata en "leûo de absorbo" esprimas fundamente rilaton de korelativeco.

Same, taýtologio (vd) okazas, kiam io jam inkluzivas tion, kio alia esprimo nebezone ripetas.

 
2. Enkadre de la algebro, leûo de absorbo estas esprimo por signifi du korelativajn interrespondajn propoziciojn.

 
3. En logiko, leûo de absorbo signifas la proprecon de la adicio kaj multobligo povi esti esprimata per korelativaj formuloj.

Okazas en la unua teoremo la logika ebleco anstataýigi p per p v pq ; aý per p (p v q).

Aý, en la dua teoremo, a v ab aý per a (a v b). (vd Church, Intr. to mathematical logic, 15.

Okazas, ja, ke unu termino absorbas laývorte îiun aldonan terminon rilate kiun li estas faktoro. Tio estas: la faktoro absorbas la tutan sumon, de tio rilate kion li estas la termino .

En pli ampleksa kadro, la leûo de absorbo signifas, ke la koncepto, kiu implicas alian, absorbas tiun alian. La sekvo estas, ke aserto samtempa de ambaý ekvivalentas la aserton de la unua; kaj pro tio ûi povas esti anstataýigata per la aserto de la unua koncepto îiam, kiam ûi aperas. 

    E. Pauli. 

 


 ABSTINADO (+). 0038

L: abstinentia, -ae.

A: abstinence. F: abstinence. G: Enthaltung. H: abstinencia. I: abstinenza. P: abstinência. R: .& @ 2 * Á D r (" ) Z 6 (vosdérzh(an)nost).

 
1. Kiel vorto, abstinado devenas el la latina abstinentia, siavice el abstineo, -ere, kunmeto el ab (= for, de, ekde) kaj teneo, -ere (= teni, havi), kun la fina signifo resti aparte, ne meti la manon.

Substantivigo de verba radiko, tra la participo. Vortformoj: abstini (ntr), abstinado. Simila radiko: abstinado (Z).

 
2. Abstinado estas sindeteno, per vola decido, de io plezuriga, kun iu celo. Ekzemple, rilate tion, kio estas lasita: abstinado de trinkaëo (ne trinki alkoholon), de manûaëo (ne manûi je difinitaj horoj, aý en difinitaj tagoj). Ekzemple, rilate la celon: abstinado por eduka rezulto, sano, religia efiko.

Nuance, modereco (vd), sobreco (vd), dieto (vd) signifas, ke oni ne troigu, dum abstinenco tutaëe forlasas la plezuraëon, kaj rekte pro la karaktero mem de la plezureco. Fasto estas deteno de îiu ajn nutraëo por senti, kiel penton, la malsaton, dum abstinando rilatas difinitajn plezurigajn manûaëojn kaj trinkaëojn pro la plezuro mem. Kompreneble, fasto kaj abstinado foje iras kune.

 
3. Historie, abstinado estis îefe religia praktikado. Jam delonge praktikita de orientaj religioj kaj de judoj, abstinado estis heredata de la kristanoj, kiuj konservas ûin ankoraý hodiaý en diversaj eklezioj.

Sed pro la avantaûoj por sano kaj eduko, la vorto perdis iom de sia ideologia aspekto, por inkluzivi ankaý rekte la moralajn celojn. En religia kunteksto la moralo mem estas celata pro religia motivo. Sed Sokrato, la skoloj de kinikuloj kaj stoikistoj enkondukis la strikte moralan celon de la abstinado. Stoikistoj kreis la esprimon: "abstinu kaj elportu" (latine abstine kaj sustine).

 
4. Doktrino. Por taksi la abstinadon, oni distingu tri flankojn: tion, pri kio estas la abstinado; tion, kio devas esti la rezulto; tion, kio estas la interna ideologio.

Certe tio, pri kio estas la abstinado, okazas tre emfaze, îar konsistas el laso de manûaëoj kaj trinkaëoj. Sed la celata rezulto estas la pli grava flanko esti ekzamenenda kaj taksenda; tiu îi celata rezulto estas tamen influata de la interna ideologio de la praktikanto de la abstinado.

Laý la tradicia ideologio la negativaj agoj de la abstinado estas pozitiva kaýzo de la celata rezulto. Jen ofta konvinko, kiu tamen ne havas bazon. Nur malrekte la abstinado povas influi.

Primitivaj religioj praktikis la abstinadon enkadre de la ûenerala principo, laý kiu sufero purigas. Abstinado je viando kaj trinkaëoj, aý per malmulta manûaëo estis praktikata ofte kiel preparo por soleno.

Tiu kutimo restas îe la kristanoj ankoraý hodiaý (almenaý laý eklezia leûo), por prepari, dum la kvar semajnoj de Advento, la feston de Kristnasko, kaj por prepari, dum la kvar semajnoj de Karesmo (post Karnavalo), la Paskon.

Kun simila spirito estas praktikata la Ramadano (vd) (la naýa monato de la islamana jaro).
 

    E. Pauli.


A - Índices