APONIO
(N). 0438.Gr: B @ < \ " ,-" H .
A: aponia. F: aponie. G: Aponie. H: aponia. I: aponia. P: aponia. R:
1. Erudicia vorto, el la grega B @ < \ " , siavice kunmeto el la seniga - kaj B ` < @ H (= laboro, energio), kun la signifo de sen sufero, sen laceco, sen laboremo.
Substantiva radiko.
2. Aponio estas stato de stabila plezuro, rezultinta el la senokupeco (portugale lazer).
Kiel dezirenda celo, aponio estis akceptita de la etiko de Epikuro, îar ûi estas klasifikebla inter la stabilaj plezuroj (Frag. 2, Usener).
E. Pauli.
APOREMO
(N). 0440.Gr: B ` D 0 : " .
A: aporem. F: aporèm. G: Aporem. H: aporema. I: aporema. P: aporema. R:
1. Erudicia vorto, el la greka B ` D 0 : " , kunmeto el la seniga (= sen) kaj, B ` D @ H (= ago passi, trairejo, poro), koresponda al verbo B @ D X T (= esti en malfacilaëo, sen rimedoj). Enkadre de la menso, tiu esti en malfacilaëo signifas resti dubema. Oni atentu ke en aporem-o la pseödosufikso -em-o estas la sama kiel en fonem-o (vd), filozofem-o (vd).
Substantiva radiko. Proksimaj radikoj: apori-o (vd), aporetik-o (vd).
2. Aporemo estas "dialektika rezonado de kontraödiro" (Aristotelo, Topikoj, 8, 11. 162a 17), malpermesanta la konkludon, îar ambaöflankoj de la kontraödiro estas neakcepteblaj tiamaniere, ke la rezonanto ne scias en kiu konkludo resti, pro manko de elementoj por decidi.
Sekve en aporemo fariûas problemo sen elirejo. Nek la defendanto kapablas solvi la kontraömetitajn objetojn, nek la objetanto scias kiel daörigi.
Kiam Aristotelo difinis aporemon, kaj prezentis variojn, kelkaj aspektoj de lia teksto restis ne klaraj (Vd. notojn de J. Tricot, en Top., 162a 15-30).
Nuance, aporio (vd), kun pli vasta senco, estas malfacilaëo de atingenda solvo, simple pro manko de atingo, dum aporemo supozigas konflikton inter la kontraöaj eblaj rezultoj.
En sofismo (vd) estas erariga rezono, tamen ïajne kapabla konkludi, dum aporemo atingas nur ïokajn konkludojn. Ankaö per nuancoj, sofismo (vd) distingiûas de aporemo.
3. En retoriko kaj jura sindefendo aporemo estas ruza rimedo, por eviti la konkludon de argumentado.
E. Pauli.
APORETIKO
(N). 0441.Gr: B @ D 0 J 4 6 ` H (adj.).
A: aporetics. F: aporétique. G: Aporetik. H: aporética. I:aporetica. P: aporética. R:
1. Erudicia vorto, el la greka adjektivo B @ D 0 J 4 6 ` H (= skeptika, duba), kreita de N. Hartmann (1882-1950), laö la greka maniero nomi sciencon (Sistematische Philosophie, par. 5), en la kunteksto B @ D 0 J 4 6 Z ¦ B 4 F J Z : 0 (= aporetika scienco).
Substantiva radiko. Proksimaj vortoj: aporemo (vd), aporio (vd).
2. Aporetiko estas fazo de la scienca metodiko, precipe de filozofiaj sciencoj, kaj konsistas en komprenigo de la problemoj, îikaze nomataj aporioj (vd), antaö ol pasi al la provo de solvo.
Iamaniere, aporetiko estas parto de la enkonduko.
3. Aristotelo jam praktikis konscie la aporetikon. Unu el la 14 libroj de la Metafiziko rekte okupiûas pri la aporioj, tio estas, pri la problemoj pritraktendaj (vd 0442).
Modernepoke la metodologiaj procedoj de la projektoj de esploro elstarigas la neceson determini ekde la komenco la problemon.
E. Pauli.
APORIO
(N). 0442.Gr: B @ D \ " , - " H .
A: aporia. F: aporie. G: aporie. I: aporo. P: aporia. R:
(aporíja).
1. Erudicia vorto, prenita rekte el la greka B @ D \ " (= manko de trairejo, malfacilaëo), kunmeto el la seniga (= sen) kaj B ` D @ H (= trairejo, poro) (vd. 0440.1).
Substantiva radiko. Proksimaj vortoj: aporemo (vd), aporetiko (vd).
2. Aporio estas problemo rigardata kiel malfacilaëo, aparte esplorata, kun metoda sinteno enkonduki la solvon.
Nuance, problemo diriûas pri iu ajn solvenda malfacilaëo, ne nur de scienco, sed ankaö de ludo, sano, politiko, dum la erudicia grekdevena aporio uzeblas nun ordinare nur por spekulativaj esploroj.
Kompare, aporemo (vd) estas atingita solvo, kiu fariûas per du kontraöaj direktoj, dum en aporio la atingenda celo estas kompreni la problemecon mem.
En tiu problemeco esplorata de aporio povas esti rigardataj aldone la diversaj atingeblaj rezultoj, - la aporemaj, la sofismaj, la paradoksaj, ktp. Sed la rekta celo de aporio estas kompreni îion îi tion cele al la rekta kompreno de la problemon mem.
3. Historie jam Platono kaj Aristotelo, precipe tiu lasta, uzis fari la enkondukan studadon de la problemoj, tio estas, de la aporioj. Ekzemple, enkadre de la metafiziko, Aristotelo aparte prezentis 14 aporiojn (Met., III). Pri la afero ankaö en logiko (Topikoj, VI, 6. 145b).
Kiel elirpunkto de la filozofia metodiko, Kartezio insistis per sia tiel nomata Diskurso de la metodo (1637), pri la fikcia dubo ekde la komenco, dubante ankaö pri la propra ekzisto. Same faris Kant, sed kun aliaj rezultoj. Nikolaj Hartmann, kreinto de la vorto aporetiko (vd), tre insiste avertis pri la aporioj, kiujn li atente studis, pro la konscio ke de ili dependas la formuladon de la filozofia pensado.En metodiko (vd) la sekvo de iniciatoj komenciûas per klara meto de la ekzamenenda problemo. Sub tiu vidpunkto, la problemo detale ekzamenata kiel problemo, nomiûasi, kiel jam dirite, aporio.
4. Doktrino. Metode, aporioj, aporemoj, sofismoj, paradoksoj enhavas pli da karaktero de problemo, ol faktoj rekte konstatitaj. Sed per la fikcia metoda dubo ankaö aferoj klare konataj povas esti metataj en spekulativa formo de problemo, kaj do esplorataj kiel aporioj.
Kie situas la fundamenta aporio?
Sistema scienco ne komenciûas ekde kie okazas efektivaj duboj, sed ekde la komenco de la sistemo mem. Îiu scienco havas fundamentan aporion, ekde kie ûi ekstartas, kaj sisteme progresas.
5. La plej fundamenta aporio okazas en la kampo de la filozofio, pli precize, en metafiziko. Devas metafiziko pruvi propran fundamenton, kaj per tiu fundamento pruvi ankaö la fundamenton de îiuj sciencoj.
Dividiûas metafiziko en gnoziologion kaj ontologion.
Koncerne la unuajn intuiciajn konojn, pri kiuj okupiûas la gnoziologio, la dubo estas metebla nur fikcie. Do, fikcie oni dubas, ke ni pensas, ke ni vidas, ke ni aödas, ktp., tio estas, nur per abstrakta sinsekvo, do per abstrakta metoda sinsekvo.
Tiu unua aporio, kvankam fikcia dubo, devas estas metata, por ke îio fariûu klare pruvita. Jen kiel okazas, kiam gnozeologio komencas sian taskon per ekzameno de la fundamenta problemo rilata al la certeco mem de la kono (tio estas, certeco de tio, kio estas konata). Komenciûas do la filozofio (tio estas, la metafiziko), per la pruvo de sia objekto. En sinsekvo okazas la aliaj aporioj, kies solvo devas metode esti serîata.
6. Kompreneble, aporio ankaö estas afero pritraktenda en empiriaj sciencoj, kies planoj de esploro devas esti metodaj kaj komenci per priskribo de la problemoj. Sed aparte gravas la atento al la aporioj de la filosofio.
La eraro en filozofio, kiu atentas pri temoj pure raciaj, estas pli facila, ol en la empiria scienco, rekte apogita sur la empiriaj faktoj kaj kun rezultoj îiam testeblaj.
Pro ne sufiîa atento de la filozofoj pri la pure raciaj aporioj kaj eblaj solvoj, la historio de la filozofio estas sinsekvo de opinioj, anstataö firma saûo.
Îar tiel estas la historio de la filozofio, oni devas îiam zorgi pri la aporioj kiel necesa propedeötiko.
5. En retoriko la aporio ricevas apartan zorgon kaj stilon.
Îar esence retoriko estas rezona demonstro, la diskursanto devas scii kiel proponi la aporiojn kaj kontroli adekvate la païojn de la rezonoj, por ke ûi estu akceptata de la aödantaro.
E. Pauli.
APOSTATADO.
0443.Gr: B @ F J " \ " , - " H . L: apostasia, -ae.
A: apostasy. F: apostasie. G: Abtrünigkei; Abfall (vom Glaube).. H: apostasía. I: apostasia. P: apostasia. R: (
otstúninchestvo).
1. Etimologie, apostato devenas rekte el la greka B @ F J " \ " , siavice el B ` (= de, ekde), kaj Ç F J 0 : 4 (= stari), kun signifo de foriro.
Substantiva radiko. Vortformoj: apostato, apostati (ntr), apostatado, apostateco.
2. Apostatado estas forlaso de ideologiaj doktrinoj, precipe religiaj, enkadre de la kredo, ke la doktrina fideleco estas deviga.
Nuance, herezulo (vd) diriûas nur pri parta ïanûo de doktrino konsiderata deviga, dum apostatado estas forlaso de la tuto, de la doktrino kaj de la movado.
Semantike, apostatado havis en la pasinteco tre negativan sencon, pro tio ke la fanatikuloj, per disfamigo kaj perforto, persekutis tiujn, kiuj jam ne akordis kun ili.
Restas ankoraö hodiaö la apartismo (vd) inter la religioj, îiuj kun siaj apartaj preûejoj kaj foje kun apartaj tombejoj; sekve la semantika malagrabla signifo de apostato ankoraö daöras.
3. Doktrino. Pro la ofta supozo, ke la forlaso de la akceptita kredo estas manko de fideleco, gravas la filozofia demando, îu iu rajtas apostati?
Nur la fanatikeco de unuj, kaj la supraëeco de aliaj povas supozi deviga la fidelecon je doktrino (vd).
Oni atentu, ke doktrino situas esence en la kampo de penso, kaj ke pro tio la akcepto de doktrinoj estas rekte dependaj de evidentaëoj atingataj, kaj ke pro tio tiu akcepto ne rekte dependas de bona volo.
Ïanûi la pensmanieron ne dependas subjektive de la individuo, sed de objektiva evidenteco de li atingata. Rajtas îiu homo gvidi sin per sia kapo, kaj do per la objektiva evidenteco de li atingata.
La libereco de penso kaj de konscienco apartenas, ja, al la fundamentaj homaj rajtoj. Sekve, apostatado estas, nek manko de fideleco, nek estas esence io morale negativa.
4. Eblas uzu la vorton apostato figure. Tiusence, direblas, ke oni, malgraö la ebleco povi apostati je doktrinoj, tamen ne apostatu je la bona volo. Jen tute alia postulo.
Apostatado estus grava peko nur malrekte, se iu, per malbona volo, ne akceptus tion, pri kio li tamen mense konvinkiûas.
Estas do apostato en figura senco tiu, kiu pensas unumaniere, kaj decidas agi alimaniere.
5. En îiu kazo la homa volo estu bonvolema, inkluzive kun tiuj, kiuj kredas je aliaj doktrinoj. Kontraste, ideoj ïanûiûas kiel sekvo de novaj informoj kaj fariûos definitivaj, nur kiam la penso atingas kritikan nivelon. Sed tiu kritika nivelo ne facile okazas, kaj estas precipe malfacila en religiaj temoj.
Granda saûo kaj erudicio malplimultas. Kiam la fanatikuloj plimultas, ili probable estas la erantoj, kaj kutime opinias esti la solaj kiuj veras. En iu ajn kazo, neniu rajtas konflikti kun apostatoj kaj kondamni ilin per nepermesoj, ekskomunikoj, aresto kaj mortigo. Tio certe ne estas la bona vojo de kleraj homoj, îar tiuj kondutoj estas kontraö la fundamenta rajto je la libereco de konscio.
La bona volo estas la dialogo, celante kritike pensi, ekzamente tion, kio favoras la tezon, kaj tion, kio estas kontraö. Jen la bona sinteno: anstataö doktrini per antaödifino de la vero, oni preferu amike diskuti kolektive, demandante kie estas la vero.
Ne nur jure rajtas agi laö sia conscienco; ankaö morale îiu devas agi laö ûi. Precize pro tiu devo morale agi laö propra konscienco okazas la jam menciitaj fundamentaj rajtoj de libera penso kaj libera ago. Oni supozu tamen, ke la rajto de îiu iras, ûis kie komenciûas la rajto de la aliaj; pro tio, se unuj rajtas la liberon, ili estas tamen devigataj uzi tiun sian liberon tiamaniere, ke ûi ne malfaciligu la liberon de la aliaj.
Estus do, kiel dirite, aparta grava apostatado (sed tio en la praktiko ne okazas kaj la vorto jam estas metata en figura uzo), se iu, post plena atingo de kritika penso, ne akceptus tion, kion li mem atingas certece. Tiu homo fakte estus malbone intencita; li estus malbona karaktero; li ne estas apostato je doktrino, sed apostato je la bono (apostato en figura uzo).
6. Kristanoj (sed ne nur kristanoj) kutime postulas fidelecon je la bapto kaj koncernan kristanan kredon. Tiucele la baptitoj, en kelkaj Eklezioj, ricevas baptogepatrojn, por garantii la koncernan kristanan edukadon.
Kompreneble, tio eblas nur enkadre de la fundamentaj homaj rajtoj de libereco de penso kaj konscienco. Baptogepatroj nur povas proponi, sed ne devigi, la kristanan religion.
7. Katolika dogmaro, - kiu tamen devas pruvio la aserton, - prezentas subtilan doktrinon pri la doktrina fideleco, asertante ke ne eblas forlasi la Eklezion sen grava peko, kies sekvo estas eterna perdo de la animo.
Koncilio de Vatikano de 1870 (Sess. 3, c. 3 de fide kaj kan.6) deklaris, ke Dio disdonas al îiuj kredantoj la sufiîan gracon por persisti tiamaniere, ke tiu, kiu ne konservas la kredon, fakte estas kulpa. Laö tiu pensamniero, ne eblas apostati sen subjektiva grava peko, kun la sekva eterna perdo de la animo.
Îu tiu dogmo koheras kun filozofio pri religio kaj kun la ûenerala sinteno de la kritika penso?
La afero rilatas al la polemikaj tezoj de la antaödestinismo (vd) kaj de la destino (vd) ûenerale, pri kiuj estis prezentitaj apartaj tre subtilaj prikonsideroj.
8. La fakto estas, ke tre multaj homoj lasas sian sekton, aö por aliri al alia grupo, aö por resti simple malligitaj. Jen fenomeno pri kio oni elpensu.
Pro la plureco de la kristanaj sektoj, okazas la jena paradokso: unuj sektoj agreseme petas al la adeptoj de la aliaj, por ke ili ïanûu sian antaöan kredon (do, ke ili apostastu).
Koherus kun la libereco de konscienco kaj frata amo estus, ke îiuj apartaj religiaj grupoj konsideru sin, kiel parton de pli vasta religia socio, en kiu la dialektiko de la doktrinaj diferencoj estus nur emo kreskigi siajn konojn pri Dio (la îefo en doktrino) kaj je la kredata revelacio.
9. Kaïa apostatado. Nuntempe okazas plivastiûas la kaïa apostatado de la homoj rilate la organizitajn religiojn. Ordinare riotj estas forlasitaj, kaj de ili restas nur simboloj kaj folkloraj manifestacioj, foje anoncataj de turismaj entreprenoj kiel altiraj kuriozaëoj.
Plena atingo de kritika penso fakte ne facile povas okazi en religiaj aferoj de la tradiciaj religioj. Ili asertas grandan aron da doktrinoj ne klare proponitaj, nek facile pruveblaj. Tiuj neklaraj doktrinoj restas kiel aporioj (vd), aö îar la homoj estas sufiîe postulemaj, aö îar ili ne havas sufiîajn intelektajn rimedojn por solvi dubajn proponojn (vd.0442-4). Sekve okazas la kaïa apostatado, la plej ofta de la nuntempo, precipe de la juna generacio.
Oni konsideru tion, kio estas kutime postulata de la kristana eklezio kiel kredo por esti valide baptata cele al savo. Homo baptenda devas kredi je la Triunuo (je la dia Patro, je la dia Filo, je la dia Sankta Spirito); aldone la baptenda homo devas kredi je la eskatologia dia regno, al kiu estas alvokitaj la perditaj homoj pro la origina peko de Adamo, sed nun savitaj per la interveno de Jesuo, la instituciinto de la puriga bapto.
Îu la homoj atingas tiun doktrinon kaj sen ïanco de apostatado? Jen studobjekto ne facile komprenebla de la plimulto.
Kiu estas baptata infane, tiu ankoraö estonte devas informi sin. Tiaj malfacilaëoj eble klarigas, pro kio la eklezio de Jesuo dividiûis en plurajn sekton kaj pro kio precipe en la nuntempo okazas la fenomeno de kaïa apostatado.
E. Pauli.
APOSTERIORA.
0445.L: a posteriori.
A: a posteriori. F: a posteriori. G: a posteriori. H: aposteriori. I: a postreriori. P: a posteriori. R: (aposteriórij).
1. Esperantigo de la latina aposteriori, siavice kunmeto el la prepozicio a (= el) kaj posterior (= post), metata en la dativa kazo, finiginta per -i (vd L: 0002), kontraste kun apriora (vd).
Ambaö esprimoj havas sian fakan ekvivalenton en la greka, respektive: hysteron (= apriora) kaj próteron (= aposteriora) (Arist., Met., V,11. 1018b 30-33).
En naciaj lingvoj la esprimo restis ordinare en la latina formo, kaj kun kelka gramatika fleksebleco.
En internacia lingvo Esperanto la fleksebleco fariûis totala.
La latinaj a priori kaj aposteriori jam aperas en Tomaso el Akvino kaj en W. Ockam, sed estis fake difinitaj kaj fake disvastigitaj de Alberto el Saksio, kiu nomis aposterioran pruvon la iro el la efikoj en la kaözon, kaj aprioran pruvon la inversan procedon.
Adjektiva radiko. Vortformoj: aposteriora, aposteriore, aposterioreco, aposterioraëoj.
2. Aposteriora diriûas kontraste kun apriora (vd), pri tio, kio en la koncerna sekvo estas posta.
Demonstro estas aposteriora, kiam ûi operacias kun la efikoj por pruvi la kaözon, ekzemple, el la ekapero de fumo pruviûas ke fajras.
Pro la korelativeco inter apriora kaj aposteriora, tio, kio estas esence dirata de la apriora, inverse validas por la aposteriora.
3. Specoj. Laöforme la aposterioreco rilatas al formoj per kio tio okazas rilate al la aprioreco. Kelkaj formoj estas pli klaraj, aliaj malpli.
Laömaterie, la aposterioreco (same kiel la aprioreco), diversiûas laö la afero, en kio okazas la korelativa ordo de sinsekvo. En îiu materia speco, tre gravas la aposterioreco kaj aprioreco.
Tiuj aferoj situas en diversaj instancoj, la natura, la ontologia, la gnozeologia, la logika, ktp. Sekve, laömaterie, okazas natura aposterieco, ontologia aposterioreco, gnozeologia aposterioreco, logika posterioreco, ktp.
En îiu el la menciitaj kampoj la korelativoj povas okazi, sed ne îiuj akceptas ûin kiel efektive okazantaj.
4. En la naturo la ordo de sinsekvo povas okazi, ekzemple, laö la natura ordo de kaözo kaj efiko. Jen kiam efiko estas nature aposteriora rilate la kaözon, kaj tiu îi apriora rilate la cititan efikon.
Rilate tiun kazon Aristotelo enkondukis la fakajn esprimojn (An. post., I, 2. 71b 33).
Tiu ordo de sinsekvo validas ankaö en ontologia instanco. Do, la efiko estas ontologie aposteriora rilate la kaözon. Pri tiu ontologia aposterioreco de la efiko okupiûis la skolastikistoj, kiam ili uzis la esprimon.
En la vidpunkto de la ordo de kono la efiko povas aperi antaö la kaözo, jam avertis Aristotelo (Met., 5, 11).
5. Modernepoke oni enkondukis la uzon de aposteriora (respektiva ankaö apriora) en gnozeologia ordo, tio estas, por nomi la sinsekvon de la certeco de la konoj.
Kartezio nomis aprioraj la denaskajn ideojn (tio estas ankaö psikologia apriorismo), rilate al kiuj la aliaj restas aposterioraj.
Simile, Leibniz distingis inter veroj de la racio (eternaj, denaskaj, aprioraj) kaj veroj de la fakto.
6. Kant elstarigise la distingon en apriora kaj aposteriora en aferoj de kono, kaj do en gnozeologia kampo.
En kono okazas du elementoj: la aposterioraj empiriaj fenomenoj aperintaj kiel sperto kaj la aprioraj formoj, kiuj antaöekzistas en la konfakulto, kaj.
7. Pozitivistoj kaj neopozitivistoj nur akceptas enkadre de la formalaj sciencoj la aprioro kiel logiko-analitika procezo. La resto fakte estas aposteriora.
Okazas la aposteriora gnozeologie, laö uzo enkondukita de J. Locke, se la sekvo situas interne de la kono.
Ekzemple, aposteriora estas la demonstro de universalo dependa de empiriaj donitaëoj; do, aposteriora estas la rezonado per indukto. Kontraste, estas aprioraj demonstroj, tiuj, kiuj rekte dependas de la racio, kvankam okazu la empiria origino de la unuaj konoj.
8. Propraëoj de la aposterioreco, îefe de la gnozeologia, estas la kontingenceco (neneceseco), individueco (neuniversaleco), diverseco, multnombreco.
E. Pauli.
A POSTERIORI
(L: 0445).Latina esprimo, ekvivalenta al aposteriora (vd 0445).
APOSTOLA
, -O (+). 0446Gr: B @ F J @ 8 4 6 ` H ; B ` F J @ 8 @ H , -@ L . L: apostolicus; apostolus, -i.
A: apostolic, apostolical; apostle. F: apostolique; apôtre. G: apostolisch; Apostel. H: apostólico; apóstolo. I: apostòlico; apòstolo .P: apostólico; apóstolo . R:
(apóstol).
1. Etimologie, apostola, -o devenas el la greka adjektivo kaj substantivo B ` F J @ 8 @ H (= sendita malproksime, kunmeto el B ` (=ekde) kaj F J X 8 8 T (ekipi, prepari, sendi). La koresponda hebrea formo estas sheliah, aö sheluah, pasinta participo ankaö uzata substantive.
Substantiva radiko. Vortformoj: apostolo, apostola, apostoleco.
2. Apostolo estas îiu el 12 senditoj de Jesuo por prediki la kristanan mesaûon.
Nuance, misiisto (vd), - latindevena vorto, - enhavas similan karakteron de komisio oficiale donita al unu, por iri al alia, aö aliaj, foje en alian regionon, sed kun pli vasta senco ol apostolo, kaj inkluzivante ne nur la religian komision.
Mesaûisto, kiel anûelo (vd), nur portas la mesaûon, dum apostolo kaj mesiisto aktive disvastigas ûin, kun aspekto de reprezentanto de la sendinto.
Jam en Herodoto, Demosteno, Platono la termino apostolo havas fortan sencon de aktivisma prediko. Sed fine la senco restis nur religia, kaj por la kristana kunteksto, de tiuj kiu respondecis por la disvastigo de la doktrino de Jesuo, kaj kio restis simples nomata apostola doktrino (vd. 0478).
La nombro 12 apostoloj, por signifi grupon de respondeculoj pri la doktrino de Jesuo, estis heredata de la esenoj, same organizitaj, kaj en kies kunteksto vivis Jesu kaj disîiploj.
.Pro tio, la foriro de Judo postulis la elekton de anstataöanto. Tuj la apostoloj faris la balotadon, kaj la elektito estis Matiaso (Agoj 1,23).
Poste, ankaö estis akceptata kiel Apostolo de Jesuo, Paölo el Tarso, surbaze de liaj vizioj.
La nombro 12 apostoloj de Jesuo ne estas do io originale kristana, kaj montras, ke la estonta formo de la kristana Eklezio aperis per iom-post-ioma transformo de antaöekzistanta socia grupo. Precipe influe de Paulo estis kreitaj la episkopoj, tio estas, superrigardantoj. Kreskis la elstaro de la episkopoj, kiuj fine restis nomataj posteuloj de la apostoloj.
3. Figure, apostolo estas sindona propagandisto aö faranto de io konsiderata socie bona.
Tiusence, oftas la apostolaj esperantistoj, kiuj propagandas la Internacian Lingvon kiel ion bonan, precipe cele al kompreniûo de la homaro.
3. Kutime simplaj religiuloj estas karakterize ideologie apostolecaj. Ili ligas la konon pri la vero (kiun ili supozas havi) al la karitato disdoni ûin al aliaj.
Pro tio, predikantoj de religioj estas ordinare subjektive bonaj homoj, tre dediîaj, kaj do apostolecaj. Ili foje estas kapablaj morti por siaj doktrinoj.
Certe ideoj povas esti disdonataj pro karitato. Sed estas necese, ke tiuj disdonantoj de doktrinoj pro karitato, - tre oftaj inter simpluloj, - havigu unue por si mem kritikan penson.
Dum restos tiu situacio de manko je kritika penso, oni daöre vidos tra la tuta mondo tre diversajn specojn de mirindaj apostoloj de kontraöaj religioj.
E. Pauli.
APOSTOLA DOKTRINO.
0447.
1. La doktrino de Jesuo ne ricevis rektan skribadon de li mem, kiu mortis en la jaro 30.
Tamen eblas elpensi, ke konserviûis la parola tradicio de Jesuo mem en la kolektivo kiu aödis lin.
Nur post kelkaj dekoj, ekde la jaro 50 ûis la fino de tiu unua jarcento, - pere de la apostoloj Mateo, Johano, Petro, Judo Tadeo kaj de la aparta apostolo Paölo, kaj de du kunlaborantoj, nome Marko, Luko, - la doktrino de Jesuo estis metata en skribataj tekstoj. Sekve, la doktrino de Jesuo estas la apostola.
2. Restas gravaj problemoj pri la apostola doktrino kaj de ties simetria atribuo al Jesuo.
La interna kritiko de la skribaëoj de la Nova Testamento foje lasas klare, ke okazas iom da ïanûo, - ekzemple de novaj revelacioj kaj de nova grava apostolo (Paölo), forigo de la juda cirkumcido, kreskema uzo de aliaj ritoj, kresko de la eklezia hierarkio, apero de la figuroj nomataj diakonoj kaj episkopoj, enpenetro de la gnozo, de la stoikisma moralo, de la neoplatonisma filozofio.
Apostolo Paölo, eksfarizeo kaj viziulo, deklaris, ke li ne ricevis sian doktrinon pere de la aliaj disîiploj de Jesuo, sed per rekta revelacio de tiu îi (Galatoj, 1, 11-12).
La kunteksto de la epistoloj de Paölo lasas klare, ke li estis influata de la stoikisma moralo kaj de gnozo (vd).
Cetere Paölo havas aspekton de viziulo, kaj oni devas prudente demandi îu sufiîas kredi je lia individua atesto.
Okazas organizaj kaj administraciaj novaëoj en la strukturo de la komenciûinta eklezio, kaj kiuj iom post iom fariûis la ekstera aspekto de la kristanaro. Tio okazis precip enkadre de la katolikaro, kun papo en la pinto kaj episkopoj geografie distribuataj, kaj îiuj kun elstara povo sur la individuaj kristanoj.
Apostolo Paölo, îar sufiîe preparita homo kiel doktoro pri la leûoj kaj konanta la farisean organizon, kapablis per si mem krei la organizon de la kristana eklezio. Precipe li metis îiun novan grupon de li kreita sub la kontrolo de episkopo (laölitere superrigardanto).
Tiu episkopa figuro tendencis kreski en influo, kaj poste fariûis pompa figuro kaj oficiala interpretisto de la apostola doktrino pere de Koncilioj.
3. Post la konstato pri la diferenco inter la doktrino de Jesuo kaj tiu de la apostoloj, venas la demando, îu la almetitaj elementoj fare de la komenciûinta kristanaro estas same valida kaj deviga kredo?
Laö la katolika dogmaro, la oficiala revelacio finiûis kun la morto de la lasta apostolo, kiu, laö tradicia supozo, estis Johano. Tiusence, gravas scii kia estas la apostola doktrino.
Estas du demandoj, - kia estis historie la apostola doktrino; kaj, - îu la apostola doktrino superregas kiel lasta definitiva oficiala revelacio.
Tiu lasta demando estas principe nur teologia afero, do teologie decidenda.
E. Pauli.
APOTEOZO
(+). 0448.Gr: B @ 2 X T F 4 H , - , T H , L: apoteosis, -is.
A: apotheosis. F: apothéose. G: Apotheose; Vergoetlerung. H: apoteosis. I: apoteosi. P: apoteose. R
: (apotéos).
1. Erudicia vorto, rekte deveninta el la greka per kunmeto de B ` (= el) kaj 1 , ` H (= Dio).
Substantiva radiko. Vortformoj: apoteozo, apoteoza, apoteozi (tr) (= diigi).
2. Apoteozo estas luksa manifestiûo per speco de mem transformo de iu, aö de io sukcesa.
Ekzemple, apoteozo de heroo, de imperiestro, de sanktulo, de popola manifestacio, de fina rezulto de teatra spektaklo.
Nuance, kulto (vd) estas esprimo de respekto, dum apoteozo estas karakterize pompa.
Epifanio (vd) estas brila manifestiûo, ekzemple, de Dio, cele al diskonigo, dum apoteozo rekta montriûo de sukcesa gloro.
3. En fruaj tempoj la homoj kredis je ekzistado de eksterordinaraj herooj, kaj kiuj transformiûis en diojn. La facileco de tia kredo rilatas al la antropomorfismaj konceptoj pri Dio mem.
Ankaö la biblia teksto pri Paradizo estis verkita enkadre de la kredo je la apoteoza transformo de homoj en diojn.
Parolis Eva:
"Pri la fruktoj de la arbo, kiu estas en la mezo de la ûardeno, Dio diris - Ne manûu ion de ili kaj ne tuïu ilin, por ke vi ne mortu.
Kaj la serpento diris al la virino - Ne, vi ne mortos; sed Dio scias, ke en la tago, en kiu vi manûos ion de ili, malfermiûos viaj okuloj kaj vi estos kiel Dio, vi scios bonon kaj malbonon"(Gen 3, 3-4).
4. La specoj de apoteozo multas. Laöforme, apoteozoj diferenciûas per grado, kelkaj pli brilaj kaj grandaj, kelkaj tamen pli simplaj.
5. Oni avertas precipe pri la laömateriaj specoj de apoteozoj, precipe de homoj.
a) Mita apoteozo estas la praa transformo de homoj en diojn.
Same aspektas la orienta doktrino, nomata katasterismo (vd), kiu supozis la transformon de la herooj en astrojn, kaj influis similajn kredojn en Okcidento.
En la kampo de la religioj situas la eskatologiaj kredoj, laö kiuj okazas milito, antropomorfisme priskribitaj, inter la malbono kaj la bona Dio, kaj kiu estos la venkinto, kun manifestiûo de gloro per kosmaj signoj.
Cetere, malbonaj homoj estos faligitaj en la Inferon, kaj la bonaj glorigitaj per la altigo al îielo, preskaö apoteoze.
b) Honora apoteozo estas tiu, kiu per homa iniciato, estas solemna kulto, same kiel oni kultas Dion.
Jen la apoteoso, per kio grekoj kaj romianoj, diigis eksterordinarajn homojn, precipe imperiestrojn, cele al publika kulto.
Tiu fenomeno oftas en politeismaj religioj aö en religioj kun similaj karakteroj pro la kredo je la ekzisto de perantoj inter Dio kaj homoj. Ûi supozigas ankaö antropormorfismajn konceptojn pri Dio.
Romiaj imperiestroj kutime estis honorigitaj pere de la apoteozo. Julio Cezaro (+ 44 a.K), kiu transformis la respublikon en imperion, estis diigita de Aögusto; tio signifis statuon de Cezaro en la temploj kaj kulto.
Same estis diigitaj postaj imperiestroj. Tiu apoteozo ankaö okazis al Konstantino la Granda (+ 337), jam en la kunteksto de la kristana imperio.
Kompreneble, tiaj iniciatoj pri la homaj apoteozoj, kun imperiestra statuo ene de temploj, kun la koncernaj kultaj honoroj, kontrastis kun la juda ne uzo de bildoj ene de sanktejoj.
Kristanoj ankaö rezistis al kulto de la imperiestroj, kaj pri kio temas la Apokalipso de Johano (vd 0427).
Sed en la ideologia kunteksto de la kristanoj ne estas forigita la apoteozo, sed kondiîe ke estu la apoteozo de Jesuo kaj de la sanktuloj, îar ili konceptis la eklezion kiel regnon de Dio.
Cetere, Jesuo mem estas konceptata parte kiel homo kaj parte kiel Dio.
c) Kristanoj adoptis la paganan apoteozon rilate la sanktulojn, per paralela influo de la pagana apoteozo. La fakto mem de la kulto je homoj fare de la romianoj, sugestis al la kontraöloj fari la samon je siaj homoj egale elstaraj je meritoj kaj virtoj.
Frue okazis a kristana kulto je la martiroj.
Komence la iniciato por krei la sanktulecan staton estis regiona. Pro la kreskanta centriûo de la eklezia povo en Romo, la Papo rezervis al si la iniciaton de la procezo de kanonizado (vd) per kio estas rekomendata la solemna kulto kaj statuo sur altaro.
d) Figure, apoteozo signifas tre brilan glorigon per eksterordinara amaspopola manifestacio.
Diktatoroj, kiam ili estas tre sukcesaj kaj popularaj, atingas foje la apoteozon. Same, religiaj aötokratiaj gvidantoj okazigas la apoteozon fare de amasaj manifestacioj.
d) En la kampo de arto, apoteozo estas la kutima spektakloriîa akto je la fino de teatraëoj. Tiu apoteozo ekzaltas la aktorojn post kiam ili sukcese ludis sian rolon.
6. Doktrino. Îio bona homo meritas honoron, precipe kiam li estas sukcesa, kaj pompe mem kapablas brili.
Sekve, apoteozo, îu kun statuo, îu sen statuo, estas principe afero bona, aö almenaö indiferenta, kondiîe ke la konceptoj pri la ricevinto de la pompa kulto estu ûustaj: pri Dio sen antropomorfismoj, pri homoj sen falsa diigo.
Eblas do mildigi la tutan aferon pri apoteozo fari de la antikvuloj, kaj konservi ûin nuntempe.
7. Tamen, la apoteozo rilatas malrekte al pedagogiaj kaj sociaj efikoj. Sekve, la kulto kaj apoteozo, precipe en religia kampo, estis taksata varimaniere.
Kelkaj semidaj religioj, ekzemple juda kaj islama, simple malpermesis bildojn, sed tamen honoras siajn profetojn kaj havis kelkajn figurojn, ekzemple, de la keruboj sur la sankta kesto.
En Oriento, kiel jam antaöe dirite, la apoteozo de la imperiestro okazigis la krizon en la kristana eklezio, pri kio temas la Apokalipso (vd) de Johano. Poste, kiam la kristanoj enkondukis la apoteozon, kun granda ïanûo de la ekstera aspekto de la preûejoj, plenigitaj per bildoj, okazis la reago de la ikonoklastoj, kiam la bizantia imperiestro, en 726, malpermesis la kulton al la imagoj. Cetere, simplaj homoj tendencas rigardi bildojn fetiïisme; pedagogie, do, malpli da bildoj, malpli da fetiïismo (vd).
En Okcidento same reagis pluraj protestantaj eklezioj, sed ne îiuj. Je la 20-a jarcento ankaö katolikoj mem mildigis la kulton je sanktuloj kaj malkreskigis la nombron de statutoj en la eklezioj, kun plia atento al la vera centro de la kulto.
En la kristana kunteksto, kulto al Dio kaj kulto al sanktulo diferencas en tio, ke unu kaj alia ne estas samnaturaj. La kristana teologio notis la diferencon de kulto per apartaj vortoj: latrio (vd), el la greka latréia ( = servo, kulto), por signifi kulton al Dio; dulio (vd), el la greka doulía, aö douléia (= sklaveco, dependeco), por signifi kulton al sanktuloj. Adoro (vd) estas dirite pli strikte nur pri Dio. Kulto (vd), pli amplekse, direblas pri Dio kaj sanktuloj. Sed diferenco de vortoj, ne îiam signifas diferencon de kredo ene de la kapoj de fetiïistoj!
Apartaj teologiaj elementoj de la kredo povas elstarigi ankoraö pli la motivojn de la apoteozo de sanktuloj. En katolika kunteksto la beatuloj de la îielo kaj animoj de la purgatorio (vd) povas esti petataj per preûo, kaj sekve esti helpantoj de la homoj îe Dio. Same, homoj petas unuj por la aliaj. Denove, la afero estas digna, kondiîe ke la propetatoj ne estu altigitaj en sekundarajn diojn, nek la îefa kulto al Dio estu forgesata.
Enkadre de la kristana Triunuo la centro de la kulto estas Dio, la Patro, ne la Sankta Spirito, nek Jesuo. Jen afero pri kio la kristanoj mem ne îiam estas atentaj. Apoteozo estas sinsekvo de agoj de kulto, kiuj kohere altiûas ûis la plej alta dia persono. Kiu ajn estu la stilo kaj interago de teologiaj elementoj en la interna aranûo de la preûejoj, la fina celo de la apoteoso estu la Plej Alto.
E. Pauli.
A POTIORI..
. (L: 0449).Latina esprimo, ekvivalenta al "ekde la pli forta", aö "pli prefera". Kompara adjektivo, el la kompara potius (= pli povema, pli kapabla).
Ekzemple, difino a potiori estas tiu, kiu konsideras la pli bonan entenatan en la afero difinita.
Nuance, a digniori (= ekde la pli digna) kaj a perfectiori (= ekde la pli perfekta), consideras apartajn similajn aspektojn.
E. Pauli.
APPELLATIO, -onis.
(L: 0450).Latina esprimo, ekvivalenta en internacia lingvo al apelacio (vd) fake enkondukita de la malfrua mezepoka skolastiko, por signifi apartajn propraëon de la terminoj. Krom la individua nomo, la apelaciaëo rilatatigas ûin al grupo, aö speco.
E. Pauli.
APPERCEPTIO, -onis.
(L: 0451).A: apperception. F: apperception. G: Apperception. H: apercepción. I: appercepzione. P: apercepção. R:
Erudicia latina (moderna) esprimo, ekvivalenta al apercepto (vd), per iniciato de Leibniz, por signifi la memkonscion de la propraj perceptoj (Principes de la nature et de la grâce, § 4).
E. Pauli.
APPREHENSIO,-onis.
(L: 0452).Latina esprimo, ekvivalenta al aprehensio (vd 0454), signifanta la aktivan ekkapton per kio la mensa operacio prenas la konsistigajn elementojn de afero konata.
E. Pauli..
APRAGMATISMO
(N). 0452.A: apragmatism. F: apragmatisme. G: Apragmatismus. H: apragmatismo. I: apragmatismo. P: apragmatismo. R:
Substantiva radiko.
2. Apragmatismo estas nekapablo agi kun sufiîa kunordigo por plenumi difinitan celon, kiel okazas kun skizofrenuloj kaj similaj statoj de degenero.
Konsekvence de la nekapablo plenumi la agojn bezonatajn de la îiutaga vivo, perdiûas la valoro de la utilaëoj kaj seksaj avantaûoj. Okazas la senintereso por la socia interago kaj por îiuj iniciatoj.
Tiu formo de mensa mallaboro, kiu tamen povas miksiûi kun halucino, estas ja afero pritraktenda de psikoanalizo kaj psikiatrio.
E. Pauli.