BEATA, -ECO. 0764.

Gr: : " 6 V D 4 @ H ; -" , -@ < . L: beatitas, -atis; beatitudo,-inis.

A: blessed; blessedness. F: bienhereux (rel.); béatitude. G: selig; Seligkeit.H: beato; beatitud. I: beatitudine.P: beata; beatitude. R: (blazhéniyj); (blazhenstvo).

 

1. Etimologie, beata devenas el la latina beatus (= feliîa), kun la koncerna abstracta formo beatitas (= beateco).

Adjektiva radiko. Vortformoj: beata, beateco, beatigo (vd), beatigaj promesoj (vd).

 

2. Beateco estas feliîo (vd), kun la nuanco esti perfekta.

Principe, estas beata tiu, kiu îion havas, kontraste al tiu, al kiu mankas io, kvankam jam estas feliîa.

Konsidere, ke Dio estas konceptata kiel havanta îion, Li estas beata kiel sekvo de dia difino mem.

Same, estas konsiderataj beataj kelkaj privelegiitaj personoj.

Ne estas beataj la apartaj limigitaj estaëoj de feliîo, samtempe miksiûintaj kun strebo, laboro, laciûo.

Havi îion, inkluzivas havi îion, por îiam. Sekve de tiu îiameco, oni asertas ke estas beataj la homoj en la îielo, - laö la kristana kredo, kaj laö pluraj aliaj kredoj.

Kutime religioj interpretas la beatecon kiel kompenson. Tiusence estas precipe dirataj beataj la sanktuloj, kiuj sankte vivis, kaj nun ûuas la promesitan kompenson pri siaj bonaj agoj.

En aparta senco, beatulo ekvivalentas al piulo, pro tio que la beateco akordas kun la pieco.

 

3. Beateco kiel interna propraëo de la enteco mem. Beateco estas propraëo de la enteco mem de îiu ajna konscia ento.

 

Propraëo estas io interna kaj estas formala sekvo de ties esenco mem. Unuavide, se propraëo estas io interna al enteco, feliîo ne dependas rekte de la loko, kie la beatulo estas. Kvankam îielo povas esti loko, la îielo de la beatulo estas antaö îio en sia interno.

Neniu fariûas beata, nur per la iro al loko super la astroj kaj nomata îielo (vd). Nur malrekte la loko povas influi la beatecon.

4. Kiel propraëo de la enteco mem, sufiîas komenci ekzisti, por senti la beatecon ekzisti. Same îiu aldono, ankaö de virto, estas kresko de feliîo.

Kohere, kreskas la beateco kun la kresko de la enteco, kaj pro tio îiu sentas plaîon per havigo de iu ajn plia afero, kaj sentas malfeliîon post la perdo de io. Ne eblas ekzisti, kaj ne esti beata samgrade de la kvanto mem de la koncerna ekzistado.

Se io mankas, okazas samproporcie la malbeateco. Kreskeme, la grade de la ekzisto, kreskas la beateco. Do, per novaj havigoj fariûas pli granda la beateco, ûis la plenumo.

Sekve, feliîo ne estas io aldonata simple el la ekstero, kiel kompenso, sed estas kreskado de la individua enteco de la beatulo.

Tamen eblas paroli pri feliîo per kompenso, kondiîe ke oni komprenu îion ekde la interno. La kompenso en si mem ne estas rekte la feliîon, sed estas io donata, kies sekvo estas kresko de la enteco, kaj tiel kaözo de plia feliîo. La îielo en si mem ne estas la feliîo, sed la îielo estas io, kies sekvo estas feliîo.

Ambiciaj homoj multon deziras, îar per la multobligo kreskas la feliîo.

 

5. Grade, la plej alta beateco estas tiu de la infinita ento. Nur la infinita ento havas la sekvan absolutan beatecon.

La aliaj estaëoj, - la finitaj entoj, - estas nur relative beataj, kaj kohere ili povas deziri havigi pli da beateco kaj fine esti dioj.

En tiu kadro ankaö la plej malbonaj estaëoj imagataj de la homa fantazio estas iamaniere feliîaj, kaj ne deziras malaperi.

5. Beateco kiel aktualigo de la potencialaj eblecoj. Oni distingu inter du specoj de ebleco fariûi plia ento: potenciala ebleco, kiu ;jam enhavas kapablon esti aktuala, kaj la pura ebleco, kiu tute ankoraö ne ekzistas.

 

Okazas la potenciala ebleco, kiam la realo enhavas ion, per kio ûi reale kapablas agi kaj atingi pli da aktualo. Tiaj estas ekzemple la mensaj fakultoj, kapablaj pensi kaj voli. Ankaö tiaj estas la magrandaj semoj, kiuj ekkreskas.

Malsame, la pura ebleco estas tio, kio iamaniere ne ekzistas, sed tamen ne estas io kontraödira por ekzisti. Antaö jarcentoj avidiloj estis pura ebleco. Kelkaj eblecoj ankoraö estas tute fantaziaj, ekzemple, ke îevalo havu flugilojn, sed tamen ili ne estas absurdaj.

 

6. Kutime, - kaj korekte, - oni konceptas la beatecon kiel rezulton de la perfekta aktualigo de la potencialaj eblecoj. Tiusence, estas perfekte beataj îiuj, kiuj plenumiûas enkadre de sia speco, ekzemple scii sufiîe multe kaj senti havi la objektojn kiuj plenumas la bezonojn de la instintoj kaj volo.

En tiu kazo, - beateco per la aktualigo de la potencialaj eblecoj, - ne estas bezone atingi la aktualigon de la puraj eblecoj. Ne estas do bezone atingi la havigon de flugiloj kiel la anûeloj, nek esti fortuloj kiel gigantoj por ludi futbalon havante la lunon kiel pilkon, nek esti vojaûantoj pli rapidaj ol la lumo tra la galaksoj, nek esti en aparta îielo super la îieloj, nek estas necese vidi rekte Dion mem. Îar îiuj tiuj îi avantaûoj ne estas potencialaj eblecoj de la homa naturo, sed nur puraj eblecoj.

Kompreneble, tio ne estas en si mem kontraödiraj eblecoj. Se Dio estos al via dispono, des pli bone.Tamen por kredi je aparta îielo, estas necese strikte pruvi tion kiel efektiva promeso de Dio.

 

7. La naturo de la beateco inkuzivas la konscion pri tio, kion la volo ûuas. Malgraö ke la beatulo ne estas tiel granda kiel la infinita ento, li devas tamen atingi certan grandon de enteco kiu inkluzivas la konscion.

Tiusence, oni ne atribuas, ekzemple, al la ïtonoj, la beatecon. En îi kampo la afero pri beateco situas en la sama kampo de la subjektiva sento de feliîo, kio fariûas per la konscio.

 

8. En infinita ento (Dio), esti ento, esti penso, esti volo, esti beata restas tute unueca substanca afero. La samo ne okazas en limigitaj estaëoj; la substanco okazas reale, dum la potencialoj restas por aktualigi poste. Pro tio, la beateco povas veni nur poste.

Jen kiam oni povas demandi, îu la feliîo kaj beateco situas esence en la kapabloj de kono, îu esence en la kapabloj de impulso (volo kaj instinktoj).

Responde, kelkaj metas la beatecon precipe en la intelekta kono. En tiu kazo la beateco de la sanktuloj en la îielo situas en la rigardo per kio ili vidas Dion.

Aliaj metadas la beatecon en la volo, per kio la sanktuloj havas Dion. Certe amba aspektoj gravas, sed en iu el ili devas situi la formalan (aö esencan) aspekton de la beateco kaj feli o.

Oni avertu, ke la konscio tre gravas en la feliîo. Se la posedo per la impulso estus la îefa, oni devus akcepti ke la nevivaj estaëoj estus formale feliîaj, sendepende de la konscio. Kreskas la feliîo kun la konscia kompreno. Sekve, la beateco rilatas al la saûeco. Precipe saûaj homoj kapablos esti beataj. Saûulo, pro la saûeco, atingas la beatecon, la opinio de Aristotelo (Etiko al N., 1101 a. b.). Same opiniis stoikuloj, ekzemple Seneko (De vita beata). Tion ripetas Spinozo (Etiko, V).

 

9. La stoikismo (vd) kaj budismo (vd) la agitiûo kaj la sinsekva incito de la sentoj estas ka zo de malfeliîo. Nur per la kvietiûo atingeblas la feliîo de la beateco. Anstataö plenumi la potencialojn, oni simple forgesu ilin. Jen io simila al tiu kiu malsatas, kaj zorgas por forgesi la malsaton!

 

10. Feliîo per la vidado de Dio. En religia kunteksto, la beateco estas konsiderata atingebla per rigardo atinganta rekte Dion.

Jen tezo dependa unue de la ebleco mem atingi la rektan vidadon de Dio; kaj due, - îu la vidado de Dio estas necesa por la homa feliîo?

 

Per ordinaraj rimedoj neniu limigita intelekto kapablas rekte atingi Dion, îar ne okazas proporcio inter la homaj kapabloj kaj la infinita estaëo. Kompreneble, ne estas afero pri la falsa Dio de naivuloj, kiuj imagas Lin kiel reûa avo sur trono en îielo super la steloj. Pritraktiûa pri la vera Dio, intensive infinita estaëo.

Principe, la rekta homa rigardo de Dio ne necese okazos post la morto. Principe la morto per si mem ne estas esenca, por ke oni povu rigardi Dion. Îiumomente povos okazi flanke de la homo la rekta rigardo de Dio, se okazos la necesaj kondiîoj. La afero nur dependas de la ûusta horo elektita de Dio por manifestiûi.

Por rigardi Dion, îio dependas havigi la kapablon pri tio, per aparta necesa supernatura graco (vd), por ke la rigardo atingu rekte Dion.

 

Aliflankte, tamen, se la homa intelekto kaj volo estas limigitaj, ili ne bezonas rigardi infinitan estaëon por fariûi aktualaj kaj sekve feliîaj. Jen pro kio fariûas la dua demando, - îu la vidado de Dio estas necesa por la homa feliîo? Ïajnas ne necesa atingi infinitan estaëon, sed nur tion kapabla plenumi la finitan potencialon de la homa realo, por esti feliîa.

 

11. Per parta rekta rigardo de la intensive infinita Dio. Certe la scivolemo de la intelekto kaj la deziroj estas senfinaj. Jen fakto kiu false povas esti metata por aserti la neceson de infinita objekto por la homa feliîo.

Sed tiu senfinaj scivolemoj kaj senfinaj deziroj de la homaj kapabloj okazas en la senco de senfina sinsekvo, ne en la senco de la intensiva infiniteco, kiu estas la infiniteco de Dio.

 

Eblas tamen komprenigi la rektan rigardon de Dio kiel atingo per flankoj. Efektive finita estaëo nur kapablas atingi finitan aktualon de siaj potencialoj. Sekve, ûi povas atingi flankojn de la infinita estaëo.

Tiuj flankoj atingeblas rekte nur per helpo de aparta graco, kaj kio estas ne natura, kaj do dirata supernatura, dependa de aparta helpo fare de Dio mem, kiam Li manifestiûas per flankoj. Ankaö per la supernatura graco, eblas nur atingi flankojn de la intensive infinita Dio.

 

12. La spekulacioj de la kristana teologio asertas, ke la eniro en la regnon je Dio konsistas en la rekta rigardo kaj posedo de Dio. Kiel jam avertite, tiu rekta rigardo kaj posedo je Dio, nur eblas per la almetita supernatura graco, por rompi la distancon inter la limigitaj homaj fakultoj kaj la infiniteco.

Kristanaj filozofoj kaj teologoj spekulacie provas montri, ke la kaözo mem de la beateco estas rekte koni Dion kaj resti unuiûinta al Li. Se per tiu rimedo eblas beate rigardi Dion, la fenomeno devas okazi ekde la momento kiam la graco fariûas, sendepende de la iro al aparta loko kaj sendepende esti mortinta kaj denove resurektinta.

E. Pauli.

 


BEATIGAJ PROMESOJ. 0765

A: blessedness. F: G: H: bienaventuranza. I: Buona ventura, Le beatitudini. P: bem-aventuranças. R:

 

1. Kvankam ne esenca al la koncepto mem de religio, iuj tradiciaj religioj predikas beatigajn promesojn, la kiuj bonuloj fariûos definitive feliîaj en aparta loko, - la îielo (vd).

Ofte tiuj beatigaj promesoj kondiîas ties efektivigon al tri kondiîoj:

- meritaj bonfaroj;

- akcepto de la koncerna kredo tiamaniere, ke perdiûas nekredantoj;

- praktikado de apartaj ritoj, kutime la puriga bapto.

 

2. Enkadre de la semidaj religioj de Mezopotamio la beatigaj promesoj estas kondiîitaj de la meritaj bonfaroj. Fariûi beata estas speco de negoco inter Dio kaj la homoj.

La la praa egipta religio, post la morto, la animo estas juûata anta tribunalo de 40 juûistoj, tiom da kiom da triboj ekzistis en la lando.

La juda religio reprenis la îefajn elementojn de la mezopotamiaj kaj egiptaj kredoj pri la promeso de estonta beateco.

Poste, kiam persoj konkeris Babilonion kaj subjetis ankaö judojn, okazis la influo de la eskatologiaj kredoj, karakterizaj de zoroastrismo. En tiu fazo heredis kristanoj la pasintajn influojn.

 

3. Koheras kun la antikvaj semidaj beatigaj promesoj la kompensoj proponitaj de Jesuo okaze de Prediko sur la monto. En îi prediko Li fakte nur proponas la bonajn verkojn, kiuj estos kompensitaj per eniro en la Dian Regnon. La neceso de aparta rito, la bapto, Jesuo proponos nur poste (vd 5).

La teksto de Luko la beatigaj promesoj estas kvar, rekte kontra aj al tio, kion vidas la okulojn.

"Feli aj estas vi malriîuloj, îar via estas la regno de Dio. Feliîaj estas vi, kiuj nun malsatas, îar vi satiûos. Feliîaj estas vi, kiuj nun ploras, îar vi ridos. Feliîaj vi estas, kiam oni vin malamos kaj vin izolos kaj vin riproîos, kaj elëetos vian nomon kiel malbona, pro la Filo de Homo. Ûoju en tiu tago, kaj pro ûojo saltu, îar jen via rekompenco estas granda en la îielo" (Lc 5, 20-23).

La teksto de Mateo mencias ok beatigajn promesojn, inter kiuj kelkaj rilatas pli rekte al la perfekteco:

"Feli aj estas la malriîaj en spirito, îar ilia estas la regno de la îielo. Feliîaj estas la humilaj, îar ili heredos la teron. Feliîaj estas tiuj, kiuj malsatas kaj soifas justecon, îar ili satiûos. Feliîaj estas la kompatemaj, îar ili ricevos kompaton. Feliîaj estas la kore puraj, îar ili vidos Dion. Feliîaj estas pacigantoj, îar filoj de Dio ili estos nomataj. Feliîaj estas tiuj, kiuj estas persekutataj pro justeco, îar ilia estas la regno de la îielo. Feliîaj estas vi, kiam oni vin riproîos kaj persekutos kaj false vin kalumnios pro mi. Ûoju kaj raviûu, îar via rekompenco estos granda en la îielo" (Mt 5, 3-12).

Anka akordas kun la semida tradicio la kristana ideo de lasta juûo. Imite al la egipta kadro de 40 juûoj, la kristana havos 24, simboligante 12 israelidaj tribestroj kaj 12 apostoloj.

 

4. Oftas îe religioj la ligo inter deviga kredo kaj la beatigaj promesoj. Tiu, kiu kredas saviûas, tiu, kiu ne kredas damniûas, jen doktrino de Jesuo (Mk 16,15-16).

La katolika dogmo detaligas, ke la postulata kredo inkluzivas kredi je la Triunuo. Kompreneble, tiuj esprimoj devas esti interpretataj kun iom da mildigo, îar oni nur povas kredi post klara kompreno de la afero, pri kio estas petata la akcepto; tiu klara kompreno ne facile atingeblas, se estas pri aferoj dependaj de revelacioj transdonitaj pere de aliaj, kun la komplikaëoj de la biblia ekzegezo.

La sama katolika teologio provas mildigi la problemon asertante, ke Dio donas al îiu la sufiîan gracon, por ke povu atingi la kredon.

Se tiu aserto pri la sufiîa graco veras, iom post iom la homoj de bona intenco devas atingi la dredon. Fakte la plimulto ne kredas. Îu tio signifas ke la plimulto estas malbonintenca!

 

5. Fine, la beatigaj promesoj povas esti metataj sub la kondiîo de la praktikado de kelkaj ritoj.

Principe, rito (vd) estas konkreta ago, per kies praktikado fariûas rezulto, kaj per kies ne praktikado la rezulto ne okazas. Ritismo estas karakteriza praktiko de îiuj religioj. Koncerne al purigaj ritoj, ili ankaö estas karakterizaj de îiuj religioj. Sed kelkaj aparte praktikis ilisn.

Persaj religioj (ekzempre zoroastrismo), kies okcidentaj fruaj formoj estis orfeismo (vd), pitagorismo kaj neopitagorismo (vd), platonismo kaj neoplatonismo (vd) manikeismo (vd), estas karakterize ritismaj. Ili akcentis la batalon inter bono kaj malbono, kun progresiva purigo de la spirito pere de la rito de bapto.

En juda kunteksto, rito de bapto eniris pere de la esenoj (vd). En tiu kadro situas Joahano la Baptisto, kiu baptis al Jesuo. La kristana fundamenta rito estas la bapto, kun almeto de aliaj, kaj kiuj kune nomiûas misteroj (vd) aö sakramentoj (vd).

La kristanaj beatigaj promesoj ripetis la esencon de la semidaj religioj, sed enmetis novajn elementojn en la dramon de la pekintoj tiamaniere, ke kristanismo farûis religio de savo (vd), per uzo de la bapto kaj aliaj karakterizoj kiuj rilatas al la orientaj praktikoj de la orfeanoj.

La novaëoj rilate la tradicion okazas per la kredo, ke Jesuo savis la homojn kiel spirita Mesio. La meritoj de la morto de Jesuo, buîoferita al Dio la Patro, estas aplikataj per la rito de bapto kaj per la kredo je la Triunuo, enkadre de la jena teksto:

"Kaj li (Jesuo) diris al ili (apostoloj): iru en la tutan mondon, kaj prediku la evangelion al îiu kreitaë . Kiu kredos kaj estos baptita, tiu estos savita; sed kiu kredos, tiu estos savita; sed kiu ne kredos, tiu estos kondamnita" (Mk 16, 15-16).

"Jesuo venis al ili (la apostoloj), kaj diris al ili: Estas donita al mi îia a toritato en la îielo kaj sur la tero. Iru do kaj disîipligu îiujn naciojn, baptante ilin en la nomon de la Patro kaj de la Filo kaj de la Sankta Spirito; instruu ilin observi îion, kion mi ordonis al vi" (Mt 28,18-20).

Tiu ritisma teksto koheras kun Jesuo, îar li mem havas pasintecon de eseno, kiu estis baptita de Johano kaj kiu faris la sankta manûon laö la uzo de esenoj.

Sed tamen la plej insista pri ritoj estis la Apostolo Paölo, eksfariseo, certe influata de tiu lia farisea pasinteco.

 

4. Islamaj beatigaj promesoj similas al tiuj de la kristanoj, sed ili ne estas tiel ritismaj kaj ne almetas ke la savo fariûas pere de la buîofero de Jesuo. Alaho (vd) kaj la anûeloj (vd) estas konceptitaj kiel batalantaj kontra la malbono. La fina rezulto estos la beatiga vivo en la îielo. Por atingi tiun celon islamaj fanatikuloj pratikas la sanktan militon.

Aliflanke, la antropomorfismaj aspektoj de la islama religio estis temo de la arabaj filozofoj, kiuj estrebis solvi ilin, dum fundamentamentistoj insistis pri la konservo de la origina kredo.

 

5. La moderna spiritismo interpretas la homan vivon kiel reenkarniûo de spirito en stato de purigo. Ne okazas tiel emfazaj promesoj de beatigo; sed la îiama progreso havas tiun finan celon, esti feliîa, îar post la puriga sufero, oni jam ne suferas.

 

6. Takse, la kritika vidpunkto, la beatigaj promesoj de îiu predikanto estu ekzamenataj, por determini, - îu ili havas almena internan koherecon kun la realo tutaëe.

Ûis kie, promesi, ekzemple, feliîan îielon en la supro, ne koheras kun la tuta kosma sistemo?

Ûis kie la resurekto, - îiu kun sia korpo,- koheras kun la konstanta cikla asimilado kaj malasimilado de la samaj nutraëoj, per kiuj oni ïanûas iom post iom la korpon, kaj unuj povas eî asimili substancojn kiuj jam apartenis al korpo de alia?

Oni demandu, îu la promesoj de beatigo fakte naskiûis kiel falsa kontentiûo rilate la homajn frustraciojn?

Iu solvo por la paradoksoj de la vivo certe ekzistos. Tiu solvo povos ne esti tiuj de naivaj beatigaj promesoj, sed io tute ali, kaj kohera kun la realo tutaëe.

E. Pauli.

 


BEATIGO DE SANKTULOJ. 0767.

 

1. Kutime, religioj kultas apartajn homojn, al kiuj ili konsideras beataj kaj loûantaj îe Dio. Cetere, al tiuj sanktuloj estas farataj preûoj, por ke ili helpu la preûantojn.

Pli subtila interpreto diras, ke sanktuloj estas niaj perantoj îe Dio. Îar sanktuloj havas pli da kredito îe Dio, oni petas al Dio pere de ili.

 

Sed okazas gradoj de eminenteco en la kadro de la sanktuloj. La plej alta rango estas tiuj kutime nomataj sanktuloj. Aliaj estas la beatoj.

Koncerne al sanktuloj, precipe je la komenco de la kristanaro, la plej alte konsiderataj estis la martiroj.

Kiam oni kreis la feston de Îiuj Sanktulo, - la 2-an de novembro, - la tago estis efektive de la martiroj. Nur poste la kunteksto inkluzivis la sanktulojn ûenerale.

 

2. Romkatolika Eklezio promocias formale, por la kulto, homojn, kies vivo estis virta kaj inda esti imitata. Kun historia radiko en la pagana apoteozo (vd), la beatigo fariûas tamen en kristana kunteksto.

Cetere, beatigo estas prepara vojo al kanonizo (vd), kaj nur tiu lasta estas konsiderata definitiva sentenco, neerarebla kaj ne ïanûebla, kaj deviganta îiujn al kulto.

La apoteoza promocio per la kanonizo ïanûas nenion flanke de la sanktulo, sed nur flanke de la piuloj, al kiuj estas farata la rekomendo de kulto.

 

Kompreneble homoj tre sanktaj povas esti forgesataj kaj ne esti promociataj de la kanonizo.

Same, kelkaj sanktuloj pro apartaj kialoj, - ekzemple esti membroj de ordeno kun granda influo, - povas esti favorataj per la promociado fare de la kolegoj.

Estas konate, ke tre multaj estas la sanktuloj de Italio, dum aliaj landoj ne elstaras. En kia paûo de la Biblio estas skribite, ke la italoj estas pli piaj ol aliaj gentoj? Oni ne kulpigu la italojn, pro tio ke ili estis îiam tre zorgemaj pri la plej virtaj samnacianoj.

E. Pauli.

 


BEDAÖRI, -O (*). 0768.

A: sorrow; regret. F: regretter; compassion. G:, bedauern; Leid. H: compasione, pesar. I:compatire, deplorare; compassione P: compadecer; compaixão, pesar. R: (sozhalenie).

 

1. Etimologie, beda ro devenas el la germana bedauern (= bedaöri), siavice vortformita el la fortikiga prefikso be kaj daern (= bedaöri).

Verba radiko. Vortformoj: beda ri (tr), beda ro, beda re, beda rinda.

 

2. Bedaöro estas îagrena sento. Ekzemple, beda ro pro la ne ebleco veni; beda ri la morton de la patrino.

Nuance, kompato (vd) estas sento pri io pli objektiva, ekzemple kompato al bestoj, kompato pri malriîuloj, dum beda ro estas pli subjektiva.

E. Pauli.

 


BEHAVIORISMO. 0770.

A: Behaviorism. F: Behaviorisme. G: Behaviorismus. H: behaviorismo. I: P: behaviorismo, (comportamentalismo). R: (bikheviorism).

 

1. Erudicia vorto el la angla behavior, a behaviou (= konduto), siavice el behave (= conduti). Tiu nomo estis disvastigita de la usonano John Broadus Watson (1878-1958), per kio fariûis konata psikologia movado, ne uzanta la instrospekton. Rimarku la titolon de verko de Watson, Behavior: an introduction to comparativ psychology, 1914.

Oni diskutis la distingon inter behavior kaj konduto. Kelkaj (Lagache) ne distingas la sencon, dum aliaj (Claparède) atribuas al konduto malplivastan sencon.

2. Behaviorismo estas doktrina interpreto de la homa konduto nur per empirie observeblaj stimuloj kaj per empirie observeblaj reagojob, do îio enkadre de la rezultinta ekstera fizika mondo.

La tiu vidpunkto, psikologio kiel scienco pri homa konduto estas nur analizo de la rilatoj inter stimulo kaj reago tiamaniere ke, se oni kapablus koni îiun specojn de stimulo kaj reago, oni anka povus anta diri îiun konduton.

 

3. Doktrina taksado. Absolute, en si mem la behaviorisma metodo pravas enkadre de sia kampo mem. Sed kiam ûi metas la radikalisman empiriisman ekskluzivecon, komenciûas la epistemoligiaj malfacilaëoj. Tiu reduktado de îiuj psikaj fenomenoj nur al stimulo kaj reago povas esti arbitracia.

Efektive stimulo kaj reago rilatas nur al la ago; aliaj fenomenoj, ekzemple, esprimo kaj intencionaleco ne estas konsiderataj.

Cetere, stimulo kaj ago povas okazi ne proporcie, do ne îiam kiel kompleta arko; enira (aö aferenta) energio povas dispersiûi, kaj ne reagi adekvate.

E. Pauli.

 


BELA, -O, -ECO (*). 0771.

Gr: 6 " 8 ` H , -Z , -` < . L: pulcher, -chra, -chrum (adj), bellus (adj). pulchritas, -atis; pulchritudo, -inis.

A: beautiful; beautifulnes. F: beau, bel; beauté. G: schoen; das Schoene; Shoenheit. H: bello; belleza . I: bello; bellezza. P: belo, bonito; beleza. R: (krasíyj); (prekrasnoe); (krasá).

 

1. Etimologie, bela devenas el la latina bellus (= bela), kies pli antikva formo estis bellullus kaj dwenolos. La latinaj bellus kaj "bonus" (= bona), origine bonulus, havas la saman originon, amba devenintaj el la obskura radiko dwenos, kun la fundamenta singnifo bona. Sed la ofta latina adjektivo estas pulcher (= bela).

Adjektiva radiko. Vortformoj: bela, belo, bele, beli (ntr), beligi, beleco, belaëo, belulino, belega, beligistino, malbela, malbeleco, plibeligi.

 

2. Bela estas kvalito de la ento, per kio ûi prezentiûas elstare perfekta kaj prefera. Ekzemple, belaj floroj, belaj virinoj, belaj pejzaûoj, belaj sonoj.

Nuance, bona estas io konvena por esti posedata, dum belo estas io perfekta por esti rigardata; se estas sekvo de sonoj, kiel en muziko, bela estas sekvo de sonoj perfekta por esti a data.

Pluraj estas la nomoj ekvivalentaj al bela, sed inter ili okazas efektive nuancoj de koncepto, - eleganta, admirinda, luksa, moda, rafinita.

 

3. La diskutado pri la belo vastas. Unue estas pritraktenda pri la belo ûenerale. Poste pri la belo speciale, kiam estas montritraj detajoj, per kiuj la aferoj fariûas belaj.

Pri la belo ûenerale, oni avertas ke la afero dependas de antaösupozoj, per kiuj diversiûas la filozofiaj sistemoj. Kompreneble tio funde influas la interpretroj.

Pri la belo ûenerale oni avertas ankaö, ke la temo dividiûas en du nivelojn, tiu de la belo mem kaj tiu de la psikologia estetika agrablo. Estas ja distingo inter belo kiel objektiva propraëo de la ento kaj la belo kiel kapabla esti agrabla.

 

Pri la belo speciale eblas pluraj apartaj temoj, ekzemple, pri la proporcio (vd) kaj harmonio (vd), pri la gradoj de belo.

Îar belo havas gradojn, eblas fari konkursoj de beleco (vd 0774).

Elstaras la belo en apartaj aferoj, ekzemple belo en modoj de vestado (vd), belo en belartoj (vd 0772), belo en arto (vd 0777); belo en beletro (vd 0775); belo en la naturo (vd 0781)..

 

4. Propraëo de la ento. La fundamenta naturo de belo estas kvalito, ne la ento mem, ne la substanco. Pro tio direblas, ke belo estas en la aferoj: belo estas en oro, sed oro ne estas la belo; same, belo estas en floro, en virino, en belartaj konstruaëoj, en îielo plena el steloj.

Jam en la Dialogoj de Platono estas avertite pri tio, ke belo ne estas io afero.

Kio tamen estas tiu kvalito nomata belo, jen pri kio malakordas la filozofoj kaj anka la opinioj de la homoj ûenerale.

Oni rimarku, ke belo estas kvalito. Sed kiel kvalito estas belo propraëo, aö eventuala akcidenco? Estas belo transcenda propraëo de îiu ento, aö estas nur speciala propraëo, enkadre de la kategorioj, kaj tiam nur propraëo de kelkaj entoj?

Kelkaj rigardas belon kiel io pli objektiva, aliaj kiel io pli subjektiva.

5. Historie, tra la tempo disvolviûis estetikaj sistemoj, en kiuj la interpretoj pri la naturo de belo estas pli ontologiaj en unuj (Platono, Aristotelo, skolastikistoj), pli subjektivaj en aliaj (empiriistoj). En la mezo estas interpretoj pli ideismaj (Kant, Hegel) kaj aksiologiaj (la la filozofio de valoroj de Scheler).

La temo jam prezentiûis kun vasta diverseco en la platona dialogo Hipiaso la Granda.

 

6. En ontologiaj interpretoj, la konceptoj pri belo kaj pri la perfekteco ûenerale, estas normivaj. Tio signifas ke belo diriûas en rilato al io imaga ekstera termino, same kiel okazas kun vero kaj bono. La ento havas transcendajn propraëojn, kaj kio akordas estas perfekta, kaj se la perfekteco elstara, okazas la belo.

En la difino de tiu rilato konsistas la îefa parto de la doktrino pri belo. La malakordo ne okazas rilate al la normivan karakteron, sed rilate al la gnozeologia aspekto de tiu normo. Tiu aksiologia vidpunkto gravas en belo, îar ûi estas rigardata kiel propraëo de la ento mem.

 

Enkadre de la metafiziko la elstareco de belo diriûas rilate la kvanton de esto. Des pli esteco enestas en esto, tiom pli ûi elstariûas super la aliaj, kaj sekve tiu esto pli belas.

Tiel same, des pli granda estas la kvanto de esto, tiom pli tiu esto plaîas. La kvanto de esto povas okazi nur la la vidpunkto de kvanto, per kio oni distingas inter finita kaj infinita esto, inter malpligranda esto (ekzemple kudrilo) kaj pli granda (ekzemple alta fusto kvankam kun formo de kudrilo). Sed la kvanto de esto fariûas en grado de perfekteco, per kio diferenciûas la individuoj ene de la sama speco (ekzemple virinoj inter si).

Oni konstatas ke alta fusto impresas estetike pli, ol malgrada kudrilo; la motivo estas la diferenco de kvanto de esto. Tiel same, individuoj grade pli akordaj kun la idealo de sia speco estas estetike pli agrablaj ol tiuj kiuj havas mankojn.

 

7. Kant kreis apartan doktrinon pri la belo, tamen ligita al la normiva vidpunkto, îar por li belo estas la celeco sen celo. Li konceptas belon kiel io en kio la partoj rilatas perfekte al la tuto, sed sen ke tiu tuto estu elpensata kiel utila por fari ion. Belo, do estus, kiel organismo en kio îiuj partoj estu integraj por la destinitaj celoj, kaj tamen oni ne konsiderus la utiligon, nek praktika, nek morala.

Bela estas "tio, kio plaîas universale kaj sen koncepto (Kritiko de la ë., I,§ 9). "La beleco estas la formo de celo de objekto dum estas perceptita en ûi sen reprezento de celo" (Kritiko de la ë.,§ 17).

8. En empiriismaj a pozitivismaj filozofioj la normiveco de belo estas nur la ekstera rilato al la kapablo krei estetikan efikon. Kvankam la efiko ne estas la belo, ûi estas la ununura motivo pro kio, io diriûas bela.

 

9. Psikologia propraëo. Belo estas agrabla objekto. Tiu agrableco nomiûas aparte per la nomo estetikeco (vd). Kontraste, malbelo malplaîas. Tiel same oni sentas malagrablon pri la malvero kaj pri la malbono.

Sed la estetika efiko de belo difinas ûin nur priskribe kaj en rilato al ni homoj. Kio estas belo en si mem, jen la îefa demando.

Estas necese ankaö klarigi la psikologian propraëon de belo kiel agrabla, sed sen redukti al tio la tuta temaro pri belo.

E. Pauli.

 


BELARTOJ. 0772.

A: fine arts. F: beaux-arts. G: schoenen Künste; bildenden Künste. H: bellas artes, liberales. I: arti belle, liberali. P: belas artes. R: (isjátchnye iskússtva).

 

1. Vortformado per prefiksado de bel- en kunmeto kun arto, same kiel belsoneca, belskribado, belvidejo, belforma, belaspekta.

 

2. Belartoj, en ordinara senso, estas komuna nomo por la genro de vidaj artoj, kontraste precipe al artoj de parolo kaj muziko. Estas do belartoj, desegno kaj pentro, skulpto kaj arkitekturo.

Cetere, belaj artoj rilatas ne nur al la esprimo, esenca al la arto en strikta senco (vd), sed al arto kiel iu ajn faritaëo, kondiîe ke estu bela kaj rezulto de homa lerteco. En tiu kazo, belartoj rilatas aparte multe al arkitekturo.

 

La nomo bela alkroîiûas facile al vidaj artoj, îar precipe en la kampo de koloroj kaj prastikaj formoj facile evidentiûas la beleco.

Paralelisme al belartoj aperis esprimoj kiel industriaj artoj, ligitaj al seria produktado, artoj kaj oficoj, enkadre de la instruo, servistaj artoj, postulantaj laboron de servistoj, liberalaj artoj (vd), rilataj al spiritaj lertecoj malligitaj al servista laboro.

3. Kiel belaj, la belartoj estas atentaj precipe al la normoj de la beleco (0771). Îiflanke, belartoj dependas rekte de la koncepto de beleco akceptata de la artistoj, kaj iamaniere ankaö de la konsumantoj (aö uzantoj).

Principe, belartoj ne bezonas esprimi ion, sed nur bele fari îion. Sed la esprimo ankaö povas esti farata bele. Tiam la esprimo enkadriûas kiel unu ele la celoj de la belaj artoj, sed nur malrekte, ne kiel esprimo, sed kiel bela esprimo.

Oni estu atenta pri la du sencoj de arto. Striktasence, arto estas esprimo. Vastasence, arto estas îiu faro, kun esprimo kaj sen esprimo. Jen kiam belartoj okupiûas pri îiu faro, cele al bela faro. Sed, kiel jam dirite (vd 2), la bela faro alkroîiûas precipe al vidaj artoj, îar pli facile la beleco evidentiûas en koloroj kaj plastaj formoj.

4. Kreiveco estas fundamenta en belartoj, kaj konsistas en prezenti ion novan kaj interesan.

Oni atentu, ke homoj trovas kelkajn aferojn en la naturoj, kiujn ili predas por uzi, inkluzive por manûi. Per faro la homoj transformas la naturajn aferojn, por ke tiuj îi fariûi pli utilaj ol tiuj bonoj simple predataj.

Ekzemple, arkitekturo, estas organizado de la spaco en la utilon de homa okupadon, precipe por loûejo.

 

Sed pluraj estas la transformoj de la predataj materialoj, kaj sekve pluraj estas la homaj artoj.

Des pli kreiva la homo, des pli bona artisto li estas. Elstaraj artistoj estas îefe tiuj, kiu estas kreivaj en malfacilaj faroj. Inter alie estas tiuj de la belartoj.

Do, kreiveco estas fundamenta en belartoj.

 

5. Belarta kreiveco elstaras en du kampoj, - en belartoj de absolutaj objektoj (sen aldona esprimo) kaj en artoj de esprimo (arto en strikta senco).

Arkitekturo, kiel organizado de la spaco por la homa uzo, estas do sendependa de aldonita esprimo. Rilatigita al organizado de la spaco, la kreiveco de arkitekturo estas tamen limigata al tiu celo de la homa uzo kaj al la ebleco de la materialoj.

 

La esprimo povas esti almetata eventuale al la arkitekturo, sed tiu almetata esprimo ne superstaru la fundamentan celon. Same okazas en la fabrikado de objektoj, kies aparta celo ne povas esti malhelpataj de aldonita esprimo; tiu îi nur estas enmetata sekundare.

La kreiveco ankaö okazas en tiu aldonita esprimo. Estas mirinde kiel la arkitektoj enmetas en grandajn konstruaëojn simbolajn elementojn, kaj kiel ili enmetas ankaö figurajn.

 

Kiam artoj, kiel pentraëo kaj skulpto, rekte celas la esprimon, okazas denove la kreiveco. Nun la kreiveco estas ne nur belarta en la senco de belo, sed ankaö en la kapablo de esprimo.

Bela povas esti la portanta materialo, - la signifanto (vd), - kaj bela povas esti la esprimo en si mem, - la signifato.

La aldonata esprimo en belartoj, povas esti esplorata en la kreiva senco, per la scienca kaj filozofia mesaûo, sed ankaö per la fikciaj temoj.

E. Pauli.