FORMO (*). 2282

A: form. F: forme. G: Forma. H: forma. I: forma.P: forma. R: (fórma).

Substantiva radiko. Vortformoj: formo, forma, formi, formado, formaëo(formalaëo, formitaëo), formanto, formigo, formiûi, formiûo, formitaëo, formilo, formujo, deformi, deformebla, misformi, praformo, reformi, senforma, transformi, transformado, transformilo, transformatoro, adapta transformilo, haktransformilo, transformismo, transformisto, aliformigi, bleforma, diversforma, longforma, miksforma, milforma, plenforma, unuforma, unuformeco.

2. Formo estas la spaca aspekto, kiun korpo prezentas ekstere. Ekzemple, ronda formo de rado, kvadrata formo de fermo de fenestro, longa formo de glavo.

Nuance, maniero kaj modo diriûas pli dinamike, aö en verba agado, ekzemple maniero esti, modo vesti sin, dum formo simple rilatas la partojn de la korpo en la speco. Figuro estas korpa aspekto de io, dum formo estas ekstera aspekto ne ligita al karaktero natura aö ne natura. Pro tio, estas necese almeti adjektivo, se oni deziras diri ion pri la natura aö ne natura karaktero de la formo; ekzemple, natura formo, ne natura formo, artefarita formo, artifika formo.

Formo havas aspekton de ujo. Tiusence, formo estas entenanto de io; ekzemple, formo en kiu oni metas gipson por krei la formon de statuo.

La fundamentaj formoj estas: linio (vd), areo (vd), volumo (vd). Îiu subdividiûas en plurajn aliajn.

Formoj servas por arto-esprimo, îar formoj estas kvalito, kun propraëo havi similecon; per la imitado, la formoj esprimas aliajn similajn aferojn. Elstaras kiel arto de formo la skulturo (vd).

Elstaras la estetika efiko de la formo. Estetiko de la formoj (vd) estas longa îapitro de la ûenerala stetiko.

3. La analogia senco de formo estas tre uzata, kaj tiel ofte ke oni perdas la konscion pri la analogia karaktero; tamen, se oni avertas pri la analogieco, tio helpus la veran signifon, kiu estas la distribuado de la partoj en la spaco. Ekzemple, formoj de amikeco; vortformado; laöforma klasifikado. Tre oftas la analogioj en verba formo; ekzemple, formi al si amikojn, transformi la situacion, reformi la kutimojn.

En filozofio gravas la analogio per kiu esenco estas dirita formo. Okazas la analogio, îar esenco enhavas diversajn determinojn, tiel same kiel la formo havas diversajn partojn distribuitajn en la speco; îiu speco de esenco havas aliajn notojn, tiel same kiel îiu formo havas aliajn partojn. Kiam la esenco estas kunmetita, la îefa parto estas nomata formo; ekzemple materio kaj formo (de la materio); animo, kiel formo de la korpo. Cetere, oni uzas subdividi, akcidenta formo, substanca formo. En la kampo de la mensaj fakultoj, nomiûas formoj la impresoj ricevitaj de la objektoj (vd). Cetere, en la kontrasto inter formo kaj materio, pli gravas la formo, kaj sekve la koncepto de formo elstariûas en tiu figura uzo. Kontraste, formala aspektas esti supraëa.

Duobla analogio okazas en la aristotela esprimo forma kaözo, îar ûi okazas en formo kaj en kaözo. Kiel sciate, Aristotelo nomis per la nomo de kaözo al la kvar principoj partoprenantaj de iu ajn estaëo: forma kaözo kaj materia kaözo, efika kaöz, cela kaözo.

La unuaj du kaýzoj estas internaj, îar konsistigaj; la aliaj du estas eksteraj, îar nur influas el la ekstero. Forma kaözo efikas, sed la efiko ne apartiûas de la kaözo; la forma restas en la forma kaözo kaj sekve perfektigas ûin. Ekzemple, la propraëoj rezultas el la esenco, sed ne apartiûas de ûi. Îiu kvalito havas la propraëon esti simila al io alia, kaj sekve ankaö esprimas ûin. Arta verko esprimas ion, sed tiu esprimo ne eliras, îar ûi estas forma efiko.

En la kazo de kaözo ankaö okazas analogiaj; en propra senco nur estas kaözo la efika; la aliaj, la forma, la materia, la cela estas kaözoj nur en la senco de rilato de sekvo, analoge al sekvo inter efika kaözo kaj rezultinta efiko. En forma kaözo kun la koncerna forma efiko ne okazas apartigo inter la du elementoj, sed tamen logika sekvo, kaj pro tio okazas la analogio.

FORMOJ. Estetiko de la... 2283.

1. Korpaj formoj estas materialo adekvata por la esprimoj per arto, rekte en skulpto kaj gestoj. Same en artoj per koloroj okazas samtempe. Certamaniere sonoj havas formon en la spaco, sed ne multe profitebla por la esprimo per muziko.

2. Sendepende de la arta esprimo, formoj per si mem estas plaîaj. Do, okazas la estetiko de la formoj en du kampoj: en la objektoj mem kaj en la esprimo. Jen la distingo inter la antauarta estetikeco de la formoj kaj la a arta estetikeco de la esprimo.

= (vd Estetiko de la formoj) =

FORMOJ, Plureco de... 2284.

2. Centriûas la demando pri la plureco de formoj, kiam la afero estas pri la vivaj estaëoj en la dualisma interpreto. Ekzistas la materia korpo antaö la viva estaëo, kies vitala principo aö animo poste fariûas la forma. En viva estaëo la animo estas formo de la korpo. Laö la doktrino de la unueco de formo la animo fariûas samtempe la ununuran formon de la korpo tiamaniere, ke ankaö la korpaj determinoj fariûas certamaniere la animo. Post kiam denove mortas la individuo, revenas la korpa formo. Malsame, la doktrino pri la plureco de formoj ne okazas la absorbo de îiuj formoj per la ununura vivanta formo.

E. Pauli..

FORMO KAJ MATERIO (Materio kaj formo). 2285.

1. Aristotelo metis en la saman substancan nivelon la materion kaj la formon de la korpoj. Kvankam okazas ankaö akcidencaj aspektoj en la formo, ûi estas fundamente substanca formo. Jen la hilemorfismo (vd), tipa teorio de la aristotela filozofio, kaj kiun li ankaö aplikis por difini la animon kiel substancan formon de la korpo.

2. Materio, laö la aristotela hilemorfismo, estas sen ia ajn determino, îar laödifine kio estas determino apartenas al la substanca formo. Aliflanke, materio estas konceptata ne kiel pura ebleco, sed kiel io en potencialo por ricevi la determinojn; dum la determinoj estas ricevataj, la materio konserviûas kiel subjekto de tiuj determinoj. Oni rimarku, ke la ebleco ne estas subjekto, kaj certamaniere malaperas post kiam la determinoj determinas la potencialon; kompreneble, post kiam la ebla afero fariûis ne nur ebleco, ûi ankaö restas iamaniere ebla, en la senco ke tio, kio estas reala, ankaö eblas.

La potenciala materio ne ekzistas antaö la formo, sed antaö la formo ûi estas ebla. Kiam materio kaj formo kune estas, ili ambaö estas realaj. Îi-kaze, esti reala, signifas esti ekzistantaj.

3. Formo estas nur determino, sed determino en nivelo de esenco, ne de ekzisto. Oni rimarku du specojn de fundamentaj dividoj: en la kampo de la esenco kaj en la kampo de ekzisto de la ento.

La divido en materion kaj formon okazas en nivelo de esenco. La ekzisto ne estas la formo, kiam ûi alvenas al la formo; same, kiam la ekzisto alvenas al la materio, ûi ne estas la materio. La korpa esenco divideblas do en materion kaj formon, sen ia ajn rilato al ekzisto.

En la kampo de ekzisto de la ento, sub tiu alia vidpunkto, okazas alia divido, en aktualon kaj potencialon; jen tre grava divido, pri kiu pritraktas la ontologion, dum la hilemorfismo restas afero tipa de la filozofio pri la naturo. Nuance, aktualo kaj potencialo en la kampo de la esenco estas materio kaj formo; en la kampo de la ento, la aktualon kaj la potencialon de ekzisto.

4. Pruvo. La aristotela hilemorfisma teorio, per kiu li dividas la esencon de la korpoj en du substancajn principojn, estas pruvata de li per la substancaj transformoj kaj per la samspeca plureco de la individuoj.

La substancaj ïanûoj fariûas eblaj, se parto de la individua korpo restas, dum la alia ïanûas. Alidire, okaze de ïanûoj ne ïanûigas la individueco, sed nur la determinoj, foje parte, foje tutaëe.

Laö la atomisma teorio kaj subatomaj konataj partikloj, oni ne konstatis ûis nun substancaj transformoj. Same, ne eblas definitive pruvi, ke la vivaj individuoj fakte tute mortas, kiam okazas la tiel nomata morto. Tiu morto eble estas nur malintegriûo de la kompleksaj organismoj, kaj ne de la fundamentaj vivaj eroj. Tamen, la teorio de Aristotelo estas sufiîa por adkcepti la eblecon de substancaj transformoj kaj de efektiva morto.

Koncerne al la atomismaj konstatoj, oni avertu ke la atomisma konceptaro estas tre fragila, îar ûi ripozas sur la ideo certe falsa de la absoluta vakuo (vd). La naturo eble konsistas el kompakta medio, aö kampo, kvankam ne perceptebla, en kiu la korpaj partikloj nur estas punktoj en kiuj la kompakta medio fariûas. Îu en tiu alia koncepto okazas substancaj ïanûoj? La aristotela teorio aplikiûas kohere por la kompakta kampo.

5. La animo kiel formo de la korpo, laö la aristotela teorio, estas speco de materiisma materialismo. Ne vivas la animo kiel aparta spektro ene de la korpo, sed estas substanca strukturo de la realo.

Aliflanke, la teorio de Aristotelo pri la animo lasis gravajn demandojn, pri kiuj dividiûis la opinioj (vd...). Oni rimarku, ke la korpa formo ne eblas ekzisti aparte de la materio, îar ûi estas esence difinita kiel materia determino. Îu okazas la samo kun la animo? Se malintegriûas la korpa organismo, kelkaj povis imagi, ke malaperas la vitalan principon de la plantoj, de la bestoj, de la homa animo. Kvankam specife psika, tio ne signifas, ke la animo povas resti aparta. Efektive, se ûi estas substanca formo de la materia korpo, dum certa tempo, ûi ne povas resti en alia tempo sen tio, kio estas esenca. Cetere, la individueco estas klarigata per la rilato al la meterio; se la anima apartigus, oni devus demandi, - îu ûi konservas la individuecon?

Tamen, averteblas, ke la animo, kvankam esence rilatigita al la materia korpo, povas resti apartigita kiel difektita estaëo; en îi kazo, dum tiu apartigo, ûi ne perdas la karakteron de ligo. Pro tio, la animo apartigita kaj nekompleta, daöre restas kiel deziranta denove sian korpon. Jen polareca koncepto, principe ne kontraödira. Sed, aliflanke, tiu koncepto devas esti strikte pruvata, por ke estu forlasitaj aliaj eblecoj.

Unu el la aliaj eblecoj estas, la animo ne apartiûas de la plej simplaj korpaj elementoj. Efektive, se la animo estas substanca formo de la materia korpo, tio devas okazi ekde de la unuaj plej simplaj elementoj, kaj ne nur en grandaj konglomeratoj. Cetere, la fizikaj energioj estas ankaö ligitaj al la unuaj plej simplaj elementoj, ekde kiuj devas agi la animon. Aldone, pluraj aliaj fenomenoj, kiel la asimilado de nutraëoj kaj la ûenerala evolucio de la naturo ekde la gemetolak elementoj de la îeloj, pli facile klarigeblas, se oni akceptas ke la vivo enestas la korpojn ekde de la fundamento mem de la korpeco, kiel volis Aristotelo. Nu, kiam okazas la morto de la konglomeratoj, ne estas necese ke la animo foriru el la plej simplaj elementoj. La vivo nur atendas novajn ïancojn por reorganiziûi en pli komplikaj organismoj.

FORMO. Psikologio de la... 2288.

Psikologio de la formo (vd 6977), per kiu tradukiûas la germana Gestalt Psychologie (vd G:), avertas, kiel holismo (vd) kaj strukturalismo (vd), pri la tutaëa strukturo de îiu ago, kiu do ne estas adekvate esplorebla en siaj elementoj prenataj izole.

FORMO, Substanca... 2290.

1. En la aristotela hipotezo, substanco estas konceptata kiel kunmeto el du fundamentaj nekompletaj elementoj, - la determinenda estas la materia, la determiniga estas la substanca formo.

2. Oni diskutis pri la grado de determino de la materio. En platonisma doktrino, okazas iom da determino ankaö en la materio, sed en la aristotela doktrino nur la formo determinas. Îar konkrete neniu tutesendetermina povas ekzisti, la materia nur ekzistas dum ia substanca determino estas en ûi.

3. Îu okazas reala distingo inter materio kaj substanca determino? Jen afero vaste diskutata de la skolastikistoj. Al îi afero ligiûas ankaö la demando pri la plureco de formoj (vd 2284).

FORONOMIO (N). 2293.

A: F: G: H: foronomia. I: P: foronomia. R:

1. Erudicia vorto, per kunmeto de la grekaj phora (=movo) kaj nomos (=leûo. Nomo aperigita en 18-a jarcento, fare de Jascob Hermann (1678-1733): Phoronomia, sive de viribus et motibus corporum solidarum et fluidorum, sed ne sukcesa, eble îar Kant ne uzis ûin.

Substantiva radiko.

2. Foronomio estas parto de la fiziko, okupiûanta pri la movo de likvaj kaj solidaj materialoj.

Samuel Clarke, kiu mencias la verkon de J. Hermann kaj liajn opiniojn pri la falo de la korpoj, rifutas ilin (korespondado Leibniz-Clarke, 5-a letero). Ankaö Lambert mencias la foronomion de Hermann en sia Neues Organon, 1764.

(F. Mora).

FORTA, -O (*). 2298

L: fortis, validus; vis, vis. A: strong; force. F: fort; force. G: stark; Kraft. H: fuerte; fuerza. I: forte; forza. P: forte; força. R: (sílnyj); (cila).

1. Etimologie, forto devenas el la latina fortis (= forta, kuraûa).

Adjektiva radiko. Vortformoj: forta, forte, forto, fortaëo, forteco, fortega, fortigi, fortiûi, fortulo, fortodona, fortoplena, fortuzo, malforta, malforte, malforteco, malfortaëo, malfortigi, malfortiûi, malfortulo, neforta, neperforto, perforta, perforto, perforta o, plifortiûi, refortiûi, senfortigi, senfortiûi, superforti (tr), superforto, akvoforto, egalforta, floforto, kernforto (inter nukleonoj), laborforto, ligforto, pezforto, suprenforto, alcentr(okur)a forto, elektromova forto, kontra elektromova forto, radiala forto.

2. Forto estas kapablo operacii. La operaciado povas okazi per fizika kaj per psika fortoj, inkluzive per socia forto. Nuance, energio estas kapablo realigi laboron, dum forto sugestas altgradan efikecon de kapablo, kontraste al malalta grado.

3. Specoj.

FORTO DE PRODUKTADO. 2300.

1. Îiuj faktoroj kreantaj varojn, kaj do la ekonomian riîecon, konsistigas la forton de produktado.

2. La îefa laborforto estas la homo, al kiu aldoniûas la tekikaj rimedoj. Kontraste situas la krudaj materialoj transformendaj.

3. La fundamenta operacio de produktado estas predo el la naturo kaj transformo; tio, kio postsekvas estas nur servoj, ankaö necesaj, por ke la produktado atingu sian celon, ke homojn konsumu la produktatajn varojn.

En la fundamenta operacio fondiûas la prospera ekonomio. Ne prosperaj popoloj estas kutime dediîataj nur al la servoj, îar postulantaj malpli da laboro kaj malpli da teknikoj.

Koncerne al predo el la naturo kaj transformo, jen kie denove ne prosperaj popoloj dediîas sin nur al predo (= preda ekonomio), ne al transformo.

La kapablo de transformo, per efika agrikulturo kaj fabrikejoj, jen kie centriûas la tekniko kaj la tuta homa saûo de efika forto de produktado. Sed tio dependas de edukado, kaj kiu konsistas en formado de disciplino, studo de teknikoj kaj organizado de entrepreno.

FORTO. Virto de la... 2301.

L: virtus fortitudinis.

A: virtue of .... F: G: H: virtu de la fortaleza. I: P: virtude da fortaleza. R:

1.Virto de forto estas la sufiîa kapablo de la homa volo por bone agi spite la malfacilaëojn.

Kompare, temperamento (vd) diriûas pri la konsisto mem de la volkapablo, inkluzive de la aliaj impulsoj, do pri la fizika tendenco, la virto de forto rezultas el la eduko, aö el la morala formado de la individuo. Certe bona temperamento favoras al virto de forto. Cetere, per la virto de forto okazas la superregado super la temperamento mem.

Krom kontroli la internan temperamenton, la virto de forto devas superregadi îiujn eksterajn malfacilaëojn de la vivo.

2. Estas forto virto de rezisto, ne de atako. Kiam necesa, atako postulas kuraûon, foje heroecon, kies kontraöoj estas la malkuraûo, kovardeco, forfuûo de poltrono. Kuraûo (vd) estas decidema sentima memregado, dum forto rilatas al stabileco nevenkebla de la fakulto voli.

Forto, kaj ;ankaö kuraûo, estu îiam prudente uzata, sen troigoj.

3. Enkadre de la klasifikado de virtoj, forto estas kutime prezentata kiel unu el la kvar îefaj kardinaj virtoj (vd...), al kies fundamento reduktiûas la aliaj. Efektive, forto estas virto ne speciala, sed ûenerala, îar ûi estas en la bazo de îiuj aliaj. Pri tio avertis Aristotelo (Etiko al Nikomako., III, 10. 1017a 30), Tomaso el Akvino (Sum. Theol., I-II 61, 3; II-II, 123, 6) kaj la moralistoj ûenerale.

3. Virto de îiuj, forto estas tamen karakteriza virto de kelkaj profesioj. Soldatoj en milite bezonas forton kaj kuraûon. Antikvuloj kaj mezepokuloj kutime citis forton kiel la virto de militistoj. Enkadre de la moderna demokratia reûimo, oni elstarigas ankaö la civitanan forton kaj kuraûon en sociaj movadoj kaj politika regado.

FORTUNO. 2302

A: Fortune. F: Fortune. G:Schicksal. H: fortuna. I: fortuna. L: fortuna, -ae.

P: fortuna. R: (fortuna).

1. Etimologie, fortuno devenas el la latina fortuna (= fortuno, sukceso, riîeco, diino Fortuna), enkadre de la hindeöropa bher- (= porti). Fortuna estas tiu, kiu portas bonaëojn.

Substantiva radiko. Vortformoj: fortuno, fortuna, Fortuna (diino).

2. Fortuno estas sorto rigardata kiel kaprica ïanco. Nuance, riîeco estas posedaëo de grandaj valoroj, dum fortuno inkluzivas la ideon de sorto, aö ïanco.

FORUMO (interna) (+). 2303.

L: forum interius.

A: forum. F: for interieur. G: Forum. H: fuero interno. I: foro interno. P: foro interno. R: (forum).

1. Etimologie, forumo devenas el la latina forum (= placo, organizita fermita spaco, forumo), enkadre de la hindeöropa dhur- (= pordo de fermita spaco, barilo)

Substantiva ;radidko.

2. Forumo estas, akorde kun la historia signifo de la romia forumo, loko por la diskutado de publikaj aferoj; pli strikte, forumo esta loko de la publika tribunalo.

Figure, forumo ekvivalentas al tribunalo en iu ajn instanco; ekzemple, forumo de la publika opinio (= tribunalo de la publika opinio), forum de konscienco (= konscienca tribunalo); forumo de studoj (= tribunalo de diskutado, kiu je la fine faras deklaracioj).

La kapablo distingi tion, kio estas bona, kaj tion, kio estas malbona, ebligas al la individuo kompari siajn agojn kun la leûo mem, kaj taksi ilin. Pro la analogio kun la publika tribunalo, tiu kapablo nomiûis interna forumo, aö interna tribunalo.

Kelkaj supozas, ke la morala konscienco estas leûo gravurita en la konscio. Ankaö tio eblas nur analogie. Fakte tiu kapablo juûi ûenerale kaj pri si mem estas nur la ordinara kapablo de racio interpreti la realon.

3. Specoj. La distingo laöforme kaj laömaterie foje ne klaras, îar la distingo laöforme fariûas pro la laömateria diferenco de la objektoj de juûado.

Laöforme, forumoj distingiûas precipe per la instancoj al kiuj estas atribuata la rajto juûe decidi. Jen la senco de civila forumo, militista forumo, religia forumo. Estas ankaö forma speco, distingi inter regiona forumo, provinca forumo, federacia forumo, internacia forumo. Same, estas forma divido, organizi tribunalojn en plurajn gradojn.

Laömaterie, forumo distingiûas laö la temoj aö objektoj pri kiuj fariûas la diskutado. Ekzemple, ekstera forumo (pri materiaj aferoj), interna forumo (pri spiritaj aferoj), civila forumo (pri civilaj aferoj), laborista forumo (pri aferoj de laboro).

FOTISMO (N). 2305.

A: photism. F: photisme. G: photisma. H: fotismo. I: fotisma. P: fotismo. R:

1. Erudicia vorto, subaze de la greka fos, fotos (=lumo) kreita de Bleuler kaj Lehmann.

Substantiva radiko, Proksima radiko: Foto-(internacia vortelemento).

2. Fotismo estas fenomeno konsistanta el vidaj imagoj lumaj aö koloraj, determinitaj de intensaj sonoj (Zwangsmässige Lichtempfindungen durch Schall, Leipzig, 1881).

FRAGMENTO (*). 2307.

L: fragmentum, -i. A: fragment. F: fragment. G: Bruchstück. H: fragmento. I: frammento. P: fragmento. R: (fragmént).

1. Etimologie, fragmento devenas el la latina fragmentum, siavice el frangere (= dispecigi), enkadre de la hinde ropa radiko bhreg- (= dispecigi). El la sama fundamenta radiko devenas la angla break (= rompi) kaj la germana brechen (= rompi).

Substantiva radiko. Vorformoj: fragmento, fragmenta, fragmentigi.

2. Fragmento estas parto de rompita objekto; pli vaste, peco de pli vasta afero, ekzemple de skribita teksto.

3. Aparte gravas en filozofio la anta sokrataj fragmentoj (vd 2534-010). Kvankam malaperintaj, la verkoj de la unuaj filozofoj restis fragmente en formo de citaëoj, eventuale faritaj de postaj aötoroj, kiel Platono, Aristotelo, Teofrasto, Diogeno Laerta.

Moderneepoke la germano Hermann Diels (1848-1922) rearanûis la tutan aferon: Die Fragmente der Vorsokratiker, 3 vol, 1903. Cetere, li publikigis: Doksographi graeci, 1879. Tiel same, pluraj el estontaj verkoj restis nur fragmente.

E. Pauli.

FRAKASI, -O (*) (figure). 2308.

A: bruise, triturate. F: broyer, écraser. G: zermalmen. H. Fracaso. I: P: fracasso. R: (nichtotchénie), (rasróm).

1. Etimologie, frakaso devenas, tra la itala, el la latina verbo frango, -egi, fractum, -ere (=frakasi, rompi, dispecigi en frakciojn), eble kun aldono aö influo de la verbo quasso, -are (= skui).

Verba radiko. Vortformoj: frakasi, frakasa, frakaso, frakasiûi, frakasiûo, disfrakasi. Proksima radiko: frakcio.

2. Frakaso, en propra senco, estas disrompo de io; la kutima kunteksto de frakaso estas simpla dispecigo de io rezista, kaj kiu rezulte fariûas senutila. Ekzemple frakaso de botelo pro falo; frakaso de domo pro tertremo.

Kompreneble, la figura senco de frakaso facile fariûas. Ekzemple, frakaso de la argumentoj dum la disputo, frakaso de la homaj konceptoj: frustracio, fiasko, malsukceso.

3. En la kunteksto de kelkaj filozofoj, precipe en la ekzistencialismaj, la sento de frakaso (figurasence) estas ofte avertita kiel estanta homa karakterizo; foje tiu sento estas notita per similaj vortoj kaj ankaö figuraj, ekzemple, Scheitung (= dronado), laö uzo de Jaspers. Tiaj vortoj, en modernaj okcidentaj lingvoj, ne havas samgradan kutiman figuran uzon, kaj pro tio ne sonas egale por îiuj. Tamen uzo de la menciitaj filozofoj, ili fariûis kutimaj.

Jaspers distingis inter neaötenta frakaso, kiu fariûas skeptikismo, kaj aötenta frakaso, kiu estas la akcepto kaj supervenko de la tragikeco.

Sartre priskribis ion similan al frakaso, sed sen uzi la vorton, kiam en Esto kaj Malesto (1943) asertis la neeblecon esti "en si" dum estas "por si".

Jean Lacroix elstarigis la nesekurecon kaj frakason kiel karakterizon de la homa realo (L’echec, 1964). Por eviti tion, la homo devas malfermi sin al la îeesto de Dio.

FRAMASONO, -ARO, - ISMO (*). 2310.

A: freemason; freemasonry. F: franc-maçon; franc-maçonerie; maçonnerie. G: Freimaörer; Freimaurerei. H: franc-masón; francmasoneria; masoneria; masonismo. I: framassone; massonera. P: franco-maçonaria; maçonaria; maçonismo. R: (mason); (masonskyj (adj.).

1. Etimologie, framasono devenas, tra la francaj franc (=libera) kaj maçonner (= konstrui), por signifi libera konstruisto. Oni rimarku, ke en la mezepoka latino machio kaj franciko makjo, korespondas al la germana machen (= fari), al la angla make (=fari). Izidoro el Seviljo latinigis al macio. Basa franciko estas la flamanda kaj la nederlanda lingvoj. Oni hipotezas, ke ekzistis en franciko makon (derivita de la menciita makjo, kun la senco "fari" (ekzemple, prepari mason el argilo), kaj kiu konserviûas en la nuntempaj jam cititaj vortoj, la germana machen kaj la angla make.

Substantiva radiko. Vortformoj: framasono, framasona, framasonaro, framasonismo.

2. Framasonaro estas societo de frata kunhelpo kaj dia kulto, surbaze de raciaj principoj kaj ritaro ricevita de la pasintaj metiaj korporacioj - gildoj - de mezepoko. Kompreneble, en mezepoko la organizaëo de homoj kapablaj konstrui estis grupo de selektitaj homoj, kaj pro tio kapablaj ankaö disvolviûi per propraj ideoj kaj krei sociajn servojn.

Oni avertu, ke la antaömetita adjektivo fra- (= libera) rilatas al fakto, ke en mezepoko la sufiîe kapablaj masonistoj estis deklarataj liberaj (tio estas permesataj) oferti sian oficon kie ajn estis farenda granda kontruaëo; tiu adjektivo tamen sugestas novajn karakterizojn de la masona spirito. Masonistoj havis ankaö kelkajn profesiajn sekretojn, kiuj okazigis la esprimon "framasonistaj sekretoj"; cetere, la manko de sekureco instigis al grupoj havi internan sindefendon, helpe de sekretoj.

Je la 16-a jarcento okazas la transiro de la metia celo de la framasonaro en socialajn interesojn, precipe filantropiajn kaj homaranajn. Ekde tiam ne îiu framasonisto estas efektive masonisto. Eventuale, okazis ankaö, ke la religia idearo fariûis laö la raciaj rezultoj de la filozofio, sen la naiva kredo je revelacioj, mirakloj kaj supernaturaj efikoj de la religiaj ritoj. Îiuj religioj estas konservata sen oficialigo de tiaj dogmoj. Cetere, framasonaro elstarigas la individuan liberecon je konscienco.

Organize, grupo de framasonistoj formas loûon. La kunordigo de loûoj, ekde la 18-a jarcento, donis al framasonaro novajn ïancojn. La 1717-a, en Anglio, estis fondita la Granda Loûo de Londono, iniciate de la anglikana kleriko James Anderson kaj de la rifuûinta hugenoto Jean-Théophile Desaguliers; ses jaroj poste estis aperigata la regularo Book of constitutions, libro de konstitucioj, 1723; tiu dokumento estas kutime citita per vortoj Constitucio de Anderson. Same en aliaj landoj estis kreitaj Grandaj Loûoj (foje nomataj ankaö Grandaj Orientoj). Pro la apartaj ritoj, en la sama lando aperis pliaj naciskalaj Grandaj Loûoj (aö Grandaj Orientoj).

3. Ideologie, framasonismo ne devigas al siaj aliûintoj rigidan idearon, pro tio ke ûi elstarigas la liberecon de konscio. Aliflanke, tamen, la aserto mem de la libereco de konscienco jam estas ideologia principo, sed enkadre de la individuaj homaj rajtoj. Sekve de tio, almenaö kelkaj fundamentaj principoj estas komune akceptataj de organizita grupo.

Historie, la principoj de framasonaro estas tiuj establitaj kaj vivitaj dum la kreoperiodo de la frataro: filantropio kaj deisma filozofio. Certe, pro la libereco de konscienco kaj pro la sociebleco mem de la homoj, tiuj historiaj aspektoj de la framasonaro ne estas rigide interpretendaj. Malsamaj orientiûoj estis akceptataj de la diversaj loûoj, kaj novaj formoj eble aperos. Sed restos certe îiam firmaj la principoj de filantroprio kaj deismo, sen kiuj la framasonaro jam ne estos esence tia.

La konstitucioj de Anderson, de la Granda Loûo de Londono, asertas: religian toleremon; fidon je la progresemo de la homaro; kredon je Dio; forpelon de certaj eksteraj religiaj organizaëoj kiel la eklezioj, neakcepton de oficiala sacerdoteco, ne kredon je mirakloj.

Aparte radikalaj estis la framasonaro de Bavario, kies anoj nomiûis "iluminitaj" gvide de Adam Weishaupt (1748-1830), racionalista, kaj kontraöklerika.

En Anglio la loûoj kutime postulis la kredon je Dio, kontraste kun tiuj de Francio.

Romkatolika Eklezio kondamnis la framasonaron en 1738, kaj ofte ripetis tiun damnon; sed tamen oftas la katolikoj en la framasonaj rondoj.

4. Aparta intereso prezentas la framasonan simbolaron. Unuflanke ûi venas el arkitektura kampo kaj profesiaj spertoj, sekve kun erudicia karaktero. Aliaflanke, ûi avertas pri la deisma ideologio, kies esenco estas ke Dio saûe kreas kaj saûe regas.

E. Pauli.

FRANCIO. Filozofio en... 2312.

Ûeneralaëoj (vd 2312-000).

Filozofoj en Francio (vd 2312-002).

Resumo de filozofio em Francio (2312-005).

FRANCISKANO (Z). 2313.

A: franciscan. F: franciscain. G: Franziskaner. H: francisco. I: francescano. P: franciscano R:

1. Ano de grava kaj tradicia katolika monaka ordeno, fondita mezepoke, en 1214, de Francisko el Asizo. El la ordeno de franciskanoj kaj de la dominikanoj, fondita tuj post, en 1217, estiûis la plimulto de la plej grandaj majstroj de tiu epoko.

Franciskana skolo, je la komenco: Aleksandro el Halles (+1245), Bonaventuro, Mateo el Aquasparta (1235-1302), Johano el Peckham (+1292), Petro Johano Olivi (1247-1298), Rikardo el Mediavilla (î.1249-1308).

Nova franciskana skolo: Duns la skota (1266-1308), Roûero Bacon (1210-1294), William Ockam (+ î. 1348).

Modernepoke ankoraö elstariûis franciskanaj filozofoj, kaj per ili konserviûis la doktrinoj precipe de Duns la Skota.

2. La filozofia tendenco de la franciskana skolo estis, je la komenco, aögustena, siavice neoplatona kaj platona.

Okazas propra franciskana sistemo ekde Duns la Skota, nome skotismo (vd), per iom da alproksimiûo al la aristotela orientiûo de la dominikano Tomaso el Akvino (1225-1274). Elstarigis Duns la ekziston, la volon, la plurecon de formoj en la ento. Pro tiu lasta aspekto, skotismo fariûis ankaö konata ankaö pro ties formalismo (vd). Cetere, oni rimarku ankaö ke Duns defendis kontraö Tomaso el Akvino la virgecon de la patrino de Jesuo.

FRAYAGE. (F: 2314).

1. Franca esprimo, frayage ekvivalentas al malfermi vojon, vortformita el la verbo frayer (= malfermi, fari praktikebla la vojon). La vortuzo kreiûis por traduki la germanan

Bahnung, uzata por signifi, en psikofiziologio, fari ke iu vojo fariûu praktikebla.

2. Freud (Entwurf einser Psychologie, 1895) kaj aliaj en pluraj kampoj (Pribram, Merton Gill, Saussure, J. Lacan) esploris la fiziologiajn kaj epistemologiajn bazojn de la psikologio, enkadre de la psikaj fluoj, atentaj al la dendritoj kiuj ebligas la kontakton inter la neöronoj, de la nervo sistemo.

E. Paöli.

FRENOLOGIO. 2315.

A: frenology. F: phrénologie. G: Phrenologie. H: frenología. I: frenología. P: frenologia. R:

1.Erudicia vorto, kunmeto de la grekaj , (koro, animo, inteligenteco, volo) kaj (=scienco), per kiu Spurzheimm, anstataöis la nomojn kraniologio kaj kranioskopio, uzataj de Gall (1758-1828)

Substantiva radiko. Vortformoj: frenologo, frenologio.

2. Frenologio estas tekniko per kiu la animaj karakteroj kaj intelektaj kvalitoj estas determinataj per la kraniaj protuberancoj, en kiuj ili manifestiûas, laö doktrino enkondukita de medicinisto Franz Josef Gall (Anatomio kaj fiziologio de la nerva sistemo - Anatomie et physiologie du système nerveux, 1810; Pri la funkcioj de la cerbo de îiu el siaj partoj - ..., 1822, îefa verko).

Hegel, kiu frue konis la ideojn de Gall, pere de konferencoj de tiuj îi, longe komentis la kraniologion, en propra verko Fenomenologio de la spirito, 1807 (I. P. L, î. 5).

3. La epistemologia valideco de frenologia kiel sufiîe serioza scienco ofte estis kontestata kaj rifuzata. Oni avertu tamen, ke frenologio estas en la sama kampo de îiu empiria psikologio aganta per la eksteraj objektivaj fenomenoj. Neniu el ili rekte atingas la psikon, sed nur eksteraj efikoj. Certe okazas interrilato inter la somato kaj la psiko, sed en kelkaj kazoj pli striktaj interrilatoj, en aliaj malpli striktaj. Frenologio estas en malproksima rilato kun la psiko, sed povas tamen havi iom da rilato; oni ne povas rekte nei tiun rilaton, sed devas esplori.

Kun la progreso de la rimedoj de esploro, frenologio povas eniri la cerebron mem, kaj tie per pli efikaj rezultoj atingi la samajn informojn pri la potencialeco de la individuoj.

E. Pauli.

FRESISON. (4-a fig., 5-a modo). 2318.

1. Mnemonika vorto, de la skolastikista logiko pri la silogismo, indikanta 5-an validan modon de la 4-a figuro, konsistanta el:

Neniu P estas iu M (E);

kelkaj M estas S (I);

do iu S ne estas P (O) . Konkreta ekzemplo:

neniu patrino estas senama;

nu, kelkaj senamaj estas malbelaj;

do, kelkaj patrinoj ne estas malbelaj.

Komparu kun Friseso(morum) (vd 2187).

Kritiko de A. Lalande: "Ne estas kiel nomi al modo Fresisom, kiel Port-royal, îar ne eblas inversigi la premisojn por redukti ûin al la unua figuro (vd frisesomorum).

2. Fresisom redukteblas al Ferio per simpla konversio de la premisoj.

3. En simbola notacio, per la uzado de la konantoj S (subjekto), P (predikato) kaj M (meza termino), fariûas la sekvanta skemo:

(P kaj M) /\ (M i S). . (S o P).

4. Fresison ekvivalentas al la kvanta elementa logiko, esprimebla laö jene:

( x (Hx Hx) x Gx) X (Gx Fx))

x (Fx Hx)

E. Paöli.

FREUDISMO. 2320.

1. Psikanaliza doktrino laö la fondinto mem, Sigmund Freud (1856-1939), surbaze de du principoj:

a) la psikaj operacioj estas en si mem nekonsciaj tiamaniere, ke la konsciaj manifestiûoj estas nur fragmentoj de la psika vivo kiel tutaëo;

b) la psikaj operacioj estas îefe kontrolataj de la seksaj tendencoj (Einführung in die Psychoanalyse, 1917).

2. La nekonscio, kiel îefa proceso de la psiko, estas tre grava averto de Freud. Dum oni konscias pri kelkaj aferoj, nekonscie pluraj aliaj faktoroj operacias. Ankaö dum oni dormas la nekonsciaj faktoroj operacias senhalte. Eble ankaö akcidentitaj homoj, sen iu ajn signalo de vivo, funkcias en la nekonscia profundo.

Kiel fakte okazas en la nekonscio, jen afero demandenda, kaj en kiu estas determinenda la opinio de Freud, kun aldona taksado pri la donita opinio. Kvankam kelkaj akuzis al Freud pro lia troa vasteco donata al la subkonscio, eblas imagi hipotezojn ankoraö pli vastaj, se oni atribuas al îiu korpa îelo aötonoman specifan konscion. Kompreneble, tiuj eroj ne îiam komunikas sin kun la alia konscia korpa ero. Izolite do îiu ero estas konstante konscia. La nekonscio okazus en îiu îelo, kaj precipe kiam la eroj ne interkomunikiûas. La tiel nomata konscio estas interkomunikado de la korpaj eroj per psika komunikado. Cetere, por ke la konscio manifestiûu ekstere, estas necese ke ûi atingu unue certan intensecon, ekde kiu sojlo de sentiveco ekokazas la manifestiûo (vd....).

3. Sekso. Aparte karakteriza estas la averto de Freud pri la seksa vivo kiel îefa subkonscia forto. Îefa subkonscia forto, aö ne, - certe la seksa vivo tre gravas en la homa ekvilibro.

Oni konsideru ke, se la seksa sento estas specife nur tuïasento (vd ...), kaj ke, se la tuïa sento estas fundamenta en la kadro de la sentoj (vd....), la seksa sento partoprenas en tiu fundamenteco. Efektive, seksa sento montriûas konsiderinde pli forta ol tiuj de aliaj sentoj.

Negativismaj moraloj kutime rigardas sekson kiel malbonon malfacile venkebla; jen paradokso, îar per tiu negativa taksado implice estas rekonata la seksa forteco akorde kun Freud.

FREUDO-MARKSISMO. 2321.

1. Enkadre de la marksisma ideologio la aferoj pri sekso estis disvolvigataj de kelkaj laö la perspektivo de Freud, tamen kun malkonsento de instancoj de la oficiala marksismo de Sovetunio. Apartenis al freudo-marksismo la hungaro Georges Politzer (1903-1942), refuûinto en Francio, kaj la naskiûinto polo Willhem Reich (1897-1957), refuûinto en Usono. Post la dua mondmilito la temo estis reprenata de de Marcuse kaj aliaj.

2. Freudo-marksismo, kiel ûi naskiûis post la unua mondmilito, supozas, ke la sukceso de la politika socialisma revolucio dependas de novas homo; sen tiu nova homo ne sukcesos la socialisma sistemo. Jen la homa liberigo, inkluzivas la seksan liberigon. Sekso ne povas esti pritraktata laö la tradiciaj konservatismaj modeloj. Estas necese ïanûi la ûisnunaj familiaj aötoritarismaj formoj de eduko.

E. Pauli.

FRISESOMORUM (1-a malrekta fig., 9-a modo). 2323.

Pro tiu karaktero de malrekta figuro, en Frisesomorum, la unua vokalo (I) indikas la malgrandan premison; la dua (E), la grandan premison, laöjene:

iu M estas P;

nu, neniu S estas M;

do iu P ne estas S. Konkreta ekzmeplo:

"Iu animalo estas substanco;

neniu ïtono estas animalo;

do iu substanco ne estas ïtono"(Petro Hispano, Sumul. Logic., 4,09).

2. Frisesomorum korespondas al Fresison (vd), îi lasta konsiderata modo de la 4-a figuro.

Kritiko de A. Lalande:

"Vidu Figura. Pri la neebleco elpreni iun konkludon el la premisoj I E en iu ajn figuro (vd Couturat, La logique de Leibniz, p. 6-7)".

F. Mora nomas ûin modo de la 4-a figuro.

3. Frisesomorum ekvivalentas al la sekvanta leûo de la elementa kvanta logiko:

( x (Gx Hx) x (Fx Gx))

x (hx Fx)

FRISESOSOM (1-a malrekta fig., 9-a modo). 2324.

Mnemonika vorto de la logiko de Port-Royal, indikanta la 9-an modon de la1-a malrekta silogisma figuro. Frisesosom ekvivalentas al Frisesomorum (vd), sed kun la modifo, per kiu estas metata kiel granda premisola propozicio en kiu restas la predikado de la konkludo. Konkreta ekzemplo:

"Neniu malfeliîa estas kontenta;

ekzistas personoj kontentaj kiuj estas malriîaj.

Do ekzistas malriîuloj kiu ne estas malfekiîaj" (Arnauld, Logique, III, 8).