EU. (Gr: 2017).

Vortformoj: eýdajmonismo (vd), eýfemismo (vd), e geniko (vd), eýkaristio (vd), eýkrazio (vd), eýnuko (vd), eýtanazio (vd). Foje en ïanûitaj formoj: evangelio (vd).

E. Pauli.

EUDAJMONIO (N). 2018.

A: eudaemony. F: eudémonie. G: H: eudemonia. I: eudemonia. P: eudemonia. R:

Substantiva radiko. Vortformoj: eýdaimonio, eýdaimonia, eýdaimoniismo Proksima radiko: eýdajmonismo (PIV) (vd).

2. Eödajmonio estas stato de feliîo.

3. Doktrino. Sisteme, unue oni demandas, enkadre de la psikologio, en kio konsistas la eödaimonio.

Jen afero pri kio multe temis la greka filozofio, kaj îiam restis grava temo. Efektive, feliîo estas unu el la fundamentaj bezonoj de la naturo. Evidente ke feliîo estas subjektiva stato, speco de harmonia reago de la individuo. Sed tiu subjektiva feliîa stato supozas ian kaözon, kiu tamen ne estas la feliîo mem. Ekzemple, havi monon kaj manûon kaözas feliîon, sed tiu mono mem kaj tiu manûo mem ne estas la feliîo.

Pluraj, inter alie Boecio, provis kun precizeco montri la rilaton inter havi kaj feliîi (vd).

Due, laö la etika vidpunkto feliîo estas takse valoro serîebla kiel bono. Neniu devas forigi el sia vivoprogramo eödaimoniajn celojn. Pli bone morala estas esti ûoja, kontenta, feliîa, ol asketisma suferanto. Etiko povas esti formalisma, kiel la kantia, sed ne povas tamen forigi celojn. Eödaimoniuloj îiumomente vivas îiele.

E. Pauli.

EÖDAJMONISMO (TELEOLOGIA ETIKO). 2020.

A: eudemonism. F: eudémonisme. G: Eudaemoniamus. H: eudemonismo. I: eudemonismo. P: eudaimonismo. R:

Substantiva radiko. Proksikma radiko: eödajmoni-o (vd 2018), kun la koresponda doktrina vorformado eödamoniismo.

2. Eýdaimonismo estas teleologia etiko (surbaze de celo), kiu metas la feliîon kiel îefan celon, per kiu determiniûas la morala devo (vd 1172).

Nuance, hedonismo (vd) metas la celon en sensaj spertoj, dum e dajmonismo diriûas pli ûenerale, kaj povas elstarigi la spiritajn celon.

Ankoraý nuance, aliaj teleologiaj etikaj sistemoj, kvankam konservante la feliîon kiel moralan celon, reduktas ûin al interna celo, por ke la ekstera celo estu, ekzemple, la gloro de Dio (vd).

Kolektive, îiuj teleologiaj etikoj, kontrastas kun la aýtonomiaj etikoj, ekzemple de Kant, kiuj metas la bazon de la etiko sur la volo mem, do ne sur iu ajn celo.

Ïajnas tamen ke Kant taksis tro radikale la e dajmonismajn etikojn, kiujn li reduktis al morala egoismo (vd); evidente, ke eýdajmonismo ne estas doktrino, la li supozis, kiel "reduktanta iujn celojn al si mem, kaj kiu ne vidas ion ajn utilan ekstere de la propra intereso" (Antr.,I, § 2). Efektive, la feliîo havas ankaý socian signifon; tiu socia signifo povas okazi eî ekde la individua intereso, kiam tiu individua intereso koincidas kun la kolektiva. Cetere, la individua ago povas ricevi limojn, sen perdo de sia fundamenta individueco. Jam Platono kaj Aristotelo kombinis la feli on kaj la virton. La celo de îiu ago estas la feliîo, u individua, îu kolektiva.

2. La fundamento de la eýdajmonismaj etikoj estas la naturo mem de la ago. La aganto agas pere de sia propra enteco; sekve, la aganto agas la si mem: favore de si, ne kontraý si, kohere kun si, do kun propra intereso. Tiu propra intereso okazas, jen senkonscie, jen konscie, æar tiu aspekto ne apartenas al la esenco mem de la ago, kiu ekiras de la esta o kiel esta o. Per multaj nomoj estas dirata tiu kohero kun la propra intereso. La plej øenerala estas bono. La aliaj karakterizas pli specifajn aspektojn, inter kiuj elstaras tiuj, kiuj inkluzivas konscian staton: feliæo, øojo, plaæo, kontento, gajo, plezuro.

El la fakto, ke la bono situas en la individuo mem, sekvas, ke æiu individua esto agas en la propra intereso, kaj îiu agas en la kolektiva intereso, kiam la individua intereso ligas kun la kolektiva. Æiu estaĵo ne povas deziri ion kontraý si mem, sed nur tion, kio koheras kun si. Jam asertis Aristotelo: "La bono estas tio, al kio æiuj aferoj tendencas" (Etiko al N., 1094. A.4); la bono estas "la celo de la homaj aferoj" (1176. A.30).

Kant atakis la teleologiajn etikojn per la akuzo, ke ili estas egoismaj. Ïajnas tamen ke Kant tro radikale taksis la eödajmonismajn etikojn, kiujn li reduktis al morala egoismo (vd); evidente, ke eödajmonismo ne estas doktrino, laö kiu li supozis, kiel "reduktanta îiujn celojn al si mem, kaj kiu ne vidas ion ajn utilan ekstere de la propra intereso"(Antr., I, § 2).

Efektive, feliîo havas ankaö socian signifon; tiu socia signifo povas okazi ekde de la individua intereso, kiam tiu individua intereso koincidas kun la kolektiva. Ofte la kolektiva intereso estas nur la sumo de la individuaj interesoj. Cetere, la individua ago povas ricevi limojn, sen perdo de sia fundamenta individueco; oni amu la aliajn kiel sin mem individue. Jam Platono kaj Aristotelo kombinis la feliîon kaj la virton. La celo estas la feliîo kaj la virto samtempe. La celo de îiu ago estas la feliîo, îu individua, îu kolektiva, kiuj principe ne konfliktas inter si.

3. Historie, estas eýdajmonismaj sistemoj la racionalismaj etikoj de kelkaj anta sokrataj filozofoj kiuj jam doktrinis pri la homaj celoj. Same estas fundamente eödajmonismaj la etikoj de Platono, Aristotelo, stoikuloj, epikuranoj, neoplatonanoj. Sed precipe estas eödajmonismaj la etikoj de la modernaj empiriistoj kaj iluministoj. Koncerne al religioj aö teologioj , spite la asketismaj rekomendoj, la fina celoj proponitaj estas eudajmonismaj, îar ili predikas la îielan kompenson al bonuloj.

4. Pri kia speco de feliîo celenda, aö pri kia speco de eödajmonismo, okazis la malkonsento?

Sokrato kaj la magrandaj sokrataj skoloj enkondukis la moralajn temojn en la filozofiaj prikonsiderojn, kaj elstarigis la homan karakteron de la moralo, kontraste kun la temoj pri la naturo. Sokrato mem kaj la kinikuloj (Antisteno, Diogeno), poste sekvataj de la stoikuloj, defendis rigidajn morojn, la virton, kies fina rezulto estas la feliîo. Kontraste, la hedonisma skolo de Kireno (Aristipo), sekvata poste de la epikuranoj, avertis pri la sensa plaîo, kiel æefa celo determinanta la moralon.

Platono ankaý eýdajmonisme metas la feliîon kiel la homan celon, atigata tamen perfekte nur per la kontemplado de la realaj ideoj, precipe de la supera ideo de Bono. La atingo de tiu celo postulas de la saûulo subordigi la malsuperaj partoj de la animo al la superaj; en tiu ordo kaj harmonio konsistas la virto, kiun li dividis la klasado, kiu fami is: saøo, forto, modero, justeco.

Aristotelo reprenis la feliîon kiel lastan celon de la homa agado, atingata per la harmonia disvolvi o de la tendencoj, surodigitaj al la specifa ago, la racio, kies supera atingo estas la kontemplado de Dio. La aristotela moralo estas do iu racia e dajmonismo.

La neoplatonanoj (Ploteno) esploris la principon ke, la reveno al Dio, estas la plej alta fonto de feliîo. Tiu principo estas prenata de la kristanoj (Aögusteno, Tomaso el Akvino, i. a.) nur kiel fonto de feliîo kiel interna celo; la ekstera estus tamen la gloro de Dio, kaj la gloron al Dio estas metata kiel kondiîo por ebligi laeniron en la ielo por vidi Dion. La damnitaj pekintoj neniam vidos Dion, kaj eterne restos malfeliîaj.

Modernepoka filozofio reprenis la klasikan e dajmonismon. La epikurisma etiko de la sensa plaîo reaperis kun la epikuranoj de la Renesanco (.... ..... ) kaj de kelkaj formoj de empiriismo. Multaj empiriismaj a pozitivismaj sistemoj de moralo elstarigas ke la plaîo determinas la etikon. John Stuart Mill proponis la utilecon: "la utilitarismo subtenas ... ke la nura afero dezirebla kiel celo estas la feli o, tio estas la plaîo kaj la foresto de la doloro" (L'Utilitarism, . 2, 2-a objeto).

Racionalismaj e dajmonismaj doktrinoj ankaý disvolviûis modernepoke. Deskartes ne okupiûis pri moralo, sed Spinozo, aýtoro de La Etiko, akcentis ke la celo estas vivi akorde kun la racio; la la kunteksto de Spinozo, tio estus akorde kun la naturo (identa kun Dio).

E. Pauli.

EÝFEMISMO (Z). 2021.

A: euphemism. F: euphémisme. G: H: eufemismo. I: eufemismo. P: eufemismo. R: (evfemízm).

Substantiva radiko.

2. Eýfemismo estas stilfiguro per ne preciza esprimopor mildigi krudan esprimon, sed en sufi a kunteksto por esti komprenata. Ekzemple, iri al tualeto.

3. En sonûoj e femismaj esprimo havas apartan disvolviøon, al kiu studas la psikanalizon. Anstataö aperi la imago de la afero mem, rezentiûas la eöfemisma figuro. Ekzemple, virino povas sonûe vidi la viran penison, kolubron (kiu estas simbolo de la peniso); same, virino povas esti persekutata de kolubro, anstataö de kuranta viro deziranta ïin. Floroj kaj aliaj simboloj oftas en eöfemismaj bildoj de sonûoj.

4. Eöfemismo influas la kreon de rakontoj. Tio eble jam okazis en la rakonto pri Eva parolanta kun serpento.

E. Pauli.

EÖFORIO. 2022.

A: euphoria, euphory. F: euphorie. G: Euphorie. H: euforia. P: euforia. R: (evforíja).

Substantiva radiko. Vortformoj: e forio, e foria.

2. Eýforio estas psika bonstato, karakterize optimisma.

La faktoroj de e forio povas esti normalaj; siavice normale subjektivaj, ekzemple bona sano, precipe post resaniûo, kaj objektivaj, bonaj negocoj. Iluzia e forio rezultas, ekzemple, el drogoj.

E. Pauli.

EÝGENIKISMO. 2024

A: eugenicism. F: eugénisme. G: H: eugenismo. I: P: eugenismo. R:

1.Eögenikismo estas doktrino favora al praktikoj de plibonigo de homa speco. La scienca ebleco de la praktikoj de plibonigo de la homa specio estas sisteme pritraktaj de la eögeniko (vd).

Pro la juraj aspektoj, aperis la movado eögenikismo prrezentata kiel socia postulo.

2. Historie, jam Platono teoriis pri eugenikismo.

Modernepoke evoluis la eýgenisma movado pro la malkovro de la e genikaj eblecoj. En øenerala kadro, la eblecoj en tiu kampo montriûis jam ekde kiam oni komencis percepti la ûeneralan evoluon de la naturo, precipe helpe de la konstatoj de Darwin, a toro de Origin of species, 1859. Sed evoluis ankaý la teknikojn de statistiko kaj efektiva ago en la kampo de la genetiko. Malthus prezentis unuafoje realisma teorion pri eýgeniko.

La angla Francis Galton rekte studis statistike e genikajn fenomenojn, kaj publikigis la rezultojn Hereditari Genius, 1869, montrante la influon de la generacia filumo. Rapide kreskis la e genika intereso en Germanio kaj Usono. Okaze de Panamerika Konfereno de l927 la latinaj nacioj akceptas e genikajn rekomendojn.

Ekde la deko de 1930 radikaliis la movado, influe de la naciismaj ideoj en Eöropo. Dum la naziisma regado estis enkondukitaj en Germanio drastaj iniciatoj de genetika plibonigo kaj de purigo de la raso; aparte la virinoj estis stimulataj gravediûi fare de selektitaj junuloj. Post la nazisma periodo da ris la intereso pri la selekto de la semo, per la evoluado de efikaj teknikoj, abortigo de malbone konceptitaj embrioj, anta edziûa ekzameno.

5. Doktrino, laö la politika aspekto. Pro la graveco de la e genikaj procedoj estas postulataj la socia iniciato de la e geniko kaj la koncerna leûaro, sed îio sen perforto de la individuaj civitanoj al siaj individuecaj rajtoj. Liberaj individuoj havas personajn rajtojn pri si mem. Se ili kapablas juûi, neniu alia rajtas juûi kiel iliaj anstataöantoj.

En tiu jura kunteksto, kaj principe, eögeniko zorgas ke îiu kapablu reproduktiûi per la plej bona rezulto. Ekde îi deirpunkto, eögeniko celas la kolektivan pribonigon de tuta homa grupo. Tio signifas ke al îiu estu donata la ebleco eögenike reproduktiûi

La afero prezentas ankaö aspektoj enkadre de la individua moralo. Se la individuo antaövidas problemojn pri sia reproduktado, ili devas pripensi, kaj aödi konsilojn. Analoga estas la problemo de naskokontrolo (vd...).

EÝGENIKO (scienco). 2025

A: eugenics. F: eugénie. G: H: eugenía. I: eugenía. P: eugenia. R: (evgénika).

Substantiva radiko. Vortformoj: eýgeniko, eýgenikismo (vd), eýgenikisto.

2. Eögeniko estas scienco kaj tekniko pri la plibonigo de la homa reproduktado kaj evoluo. Oni rimarku, ke eögenikismo (vd). estas la koresponda jura kaj politika movado.

Enkadre de la klasifikado de la sciencoj, eögeniko estas precipe biologia disciplino, kun aldonaj elementoj eltranîitaj el la psikologio kaj filozofia antropologio.

3. La biologia aspekto de la eögeniko centriûas en la strukturo de la îeloj, kies genetikaj elementoj, kvankam stabilaj, ne estas absolute stabilaj, ebligante do la homan artifikan influon.

La atingoj en îi kampo kreskis, kiam per sufiîe kapablaj teknikoj montriûis ebla selekti ovolojn kaj spermatozoojn.

Pli profunde biologio kapablis atingi ankaö la molekulan strukturon de la genoj.

Cetere, ankaö la makro sistemo de la organoj kaj membroj povas esti atingataj de la eögenikisto.

4. La psikologia eögeniko determinas la evitendajn psikajn strukturojn. Certe tio gravas, îar la diferenco estas signifa inter perversiulo kaj humanisto, inter stultulo kaj geniulo, inter frenezulo kaj racia, inter viziulo kaj vera filozofo, inter mistikulo kaj prudenta teologo, inter teroristo kaj repektema civitano. Diferencoj povas okazi nur pro diverseco de eduko, sed ne nur pro tio diferenciûas la homoj.

Pli fundamentaj estas la somataj kaj psikaj diferencoj, kies solvo atingeblos, almenaö parte, per eögenika kontrolo, kiam praktikrbla enkadre de la fundamentaj homaj rajtoj.

5. Krom la biologia kaj teknika aspekto de la eögeniko, oni postulis ankaö de la filozofio ke ûi taksu tiun aferon, kiel valoro kaj kiel mora devo, aö almenaö kiel morala permeso.

Kvankam la biologiaj kaj psikologiaj aspektoj de eögeniko ne estas filozofiaj, la afero rilatas al la ûenerala valoro de la homa perfektigo. Jam estas konate, ke la naturo mem tendencas al selektado de la plej fortaj, kaj ke la evoluo jam povas okazi pro hazardaj evoluciaj ïanûoj de la vivaj organismoj.

Eögeniko estas do la teoria kompreno de tiu fenomeno kaj la racia uzo de tiaj teknikoj por krei la sisteman perfektigon de la homa specio.

E. Paöli.

EÖKARISTIO (+). 2026

A: eucharist. F: eucharistie. G: heilige Abendmahl.. H: eucaristía. I: eucaristìa. P: eucaristia. R:

Substantiva radiko.

2. Eökaristio estas kristana rito, per manûo de pano, cele al spirita efiko.

Preskaö samsignifas la vorto komunio, el komunii , kaj latindevena. Nuance, eökaristion elstarigas la spiritan karakteron de la ceremonio farata enkadre de komunumo, dum komunio avertas pri la ago farata enkadre de la komunumo.

La ekvivalente esprimo sankta manûo estas priskriba de elstera karaktero de la rito.

3. Kiel æiu tiuspeca rito, Eýkaristio ne nur estas praktikado de simbola ceremonio, sed per tiu ceremonio devas efektive efiki ion. La simbolo de Eýkaristio estas ke manøo fortikigas la korpon; per faro de tiu korpa ago estas okazigata la spiritan fortikigon.

Tiu lingvaĵo apartenis al paganaj religioj de helenoj kaj romianoj, kaj pasis al kristanoj.

Inter tiuj ritoj elstaris la puriga bapto, la sankta oleo por malsanuloj, la sankta manøaĵo.

3. Doktrino. La kristana eökaristio rilatas al similaj agoj de îiuj primitivaj kaj tradiciaj religioj praktikantaj ritojn per faro de manûo.

Primitivaj popoloj uzis oferi al Dio fruktojn kaj viandojn, kiuj estis repekteme manûataj.

Pli civilizitaj homoj jam konas la panon, kiu pasis al pli nobla ofero, per kiu fariûis la sankta manûaëo. Æe la kristanoj, iom post iom, tiu sankta manûaëo fariûis pli formalisma, kies restaëoj troviûas ankoraö en la hodiaýaj kristanaj ritoj de pluraj eklezioj.

Enkadre de la juda religio unue prosperis la ceremonio per pano æe la sekto de esenoj (vd), kiuj praktikis la sanktan manûaëon, tiel kiel ûin uzis Jesuo kaj postheredis la kristanoj, kun novaj formoj kaj interpretoj. "Kaj dum ili manûis, prenis la panon, kaj beninte ûin, kaj donis al disîiploj, kaj diris: îi tio estas mia korpo" (Mt 26,26; Lk 22, 19).

La antropologia bazo de la manûo kiel rito estas la analogio inter la manûado fortigiganta la korpon, kun la mistika manûado fortigiganta la spiriton. Kristano kiu manûas la panon, kiun li kredas esti Jesuo, tiu kreskas spirite.

4. Teologio pri la eýkaristio. La erudicieco de la teologoj disvolvis subtilajn spekulaciojn pri la kristana eökaristio. Kelkaj asertas rekte la transformo de la pano em Jesuon kaj la ritan efektivan efikon, dum aliaj mildigas la asertojn øis preskaý la reduktado al pura simbolismo.

Îi tiuj doktrinoj estas principe nur teologiaj, ekster la la filozofia kampo. Ili devas tamen ili devas argumenti kun logikeco kaj epistemologia valideco, tio estas, kun sufiîaj pruvoj. Cetere, ili devas koheri kun la filozofio pri religio.

Epistemologie, la fakto mem ke la sanktaj manûaëoj oftas en religioj, jam avertas nin esti prudentaj rilate tiajn ritojn. La afero ne estas tiel malfacila, kiam la sankta manûaëo estas nur interpretata simbole, îar simboloj oftas en la homa lingvaëo kaj konduto. Sed, ekde de la momento, kiam estas asertataj mirindaëoj kiel la reala îeesto de la korpo mem de Jesuo, kaj dieco, kaj cetere en pluraj lokoj, en îiu peceto de pano, la postulata pruvo devas esti strikte prezentata.

Kelkaj detaloj de la eökaristio estas subtenataj surbaze de vortoj de la sanktaj skribaëoj, kies interpreto fariûas laö la propra senco de la vortoj, kaj ne per aliaj sencoj. Em Romkatolika Eklezio kelkaj el tiuj detaloj estis difinitaj en koncilio, surbaze de voîdonado de la æeestantaj episkopoj.

5. Filozofiaj aspektoj de la eýkaristio. Serioza teologio strebas esti kohera kun la filozofio, kaj kiu ankaý devas esti serioze esplorata.

Por subteni ke Jesuo îeestas reale, kvankam nevideble, kelkaj teologioj faras fundamentan distingon, kies ebleco povas faciligi la dogmon:

Jesuo îeestas substance, sen la akcidencoj.

Æu malaperas la substanco de pano? Jen pluraj eblaj respondoj.

La pano malaperas substance, sen malapero de la akcidencoj, - asertas la romkatolika dogmo. En tiu îi katolika interpreto okazas do la transubstancio de la substanco de pano en la substancon de Jesuo.

Malsame, por Lutero okazas nur konsubstancio.

6. Estas necese ke tiuj fenomenoj, - indikataj per la vortoj transubstancio kaj konsubstancio, - estu eblaj.

Tiuj klarigoj supozas la akcepton de la racionalisma doktrino pri la distingo inter substanco kaj akcidenco. En empiriismaj doktrinoj okazas evidente malfacilaëoj kontraö tiu divido, metanta ion ne empirian sub la akcidencoj.

Enkadre de la racionalismo mem estas necese akcepti la realan distingon inter substanco kaj akcidenco, tiamaniere ke eblu la malapero de la substanco de pano, anstataöigita de tiu de Jesuo.

Pro tio, la vidpunkto de Lutero, postulanta nur la konsubstancion faciligas la problemon, îar la substanco de la pano ne bezonas malaperi.

Sed tamen restas malfacilaëo flanke de Jesuo, kies akcidencoj malaperas, por ke li facile enmetiûu en la panon, kaj cetere ne estu vidata.

7. Aparta problemo okazas enkadre de la filozofio de Kartezio (1596-1650),kiu asertis ke la korpa substanco estas la etendo mem em la spacon. En tiu kazo, la korpo de Jesuo devas aperi em la Eýkaristio, kaj la pano devas malaperi.

Pro tiu filozofio pri la naturo la verkoj de Kartezio estis metataj en la Indekson de la malpermesataj libroj.

Ankoraö aliaj malfacilaëoj okazas. Inter alie tiu de la plurlokiko (vd) de la korpo de Jesuo. Îu eblas la plurlokigo? (vd).

Cetere, kiel diri pri la antitipio (vd) en îi tiu kazo? Per antitipio estas dirate, ke æiu ento rezistas al la enpenetro de la aliaj.

Fine, enhavas la doktrino pri la eökaristio paradoksajn aspektojn. Unuflanke okazas tre grandaj mirakloj, kaj per granda nombrokvanto. Kompreneble, por Dio ne estas problemo de potenca kapablo fari ilin.

Aliflanke, tamen, æu estas saøeco de Dio fari tiom da mirakloj, kiuj restas cetere kaïaj? Oni imagu ke eblas iri al panejo kaj ïanøi per malmultaj vortoj æion en Jesuon!

6. Se la eökaristio veras, la miraklo de la îeesto de Jesuo, kun korpo kaj dieco, estas io tiel mirega, ke oni ne komprenas la nesufiîan atenton de la kredantoj je la spektaklo. Pli pekas la kredantoj, ol la nekredantoj!

Kompreneble, pro manko de klara dokumentaro kaj pro la fragileco de la spekulacioj, okazis la malkonsentoj inter la kristanoj mem pri la eökaristio kaj la malkredo de îiuj aliaj.

E. Paöli.

EÖKATALEPSIO. 2027.

A: eucatalepsis. F: acatalepsie. G: Akatalepsie. H: eucatalepsia. I: eukatalessia. P: eucatalepsia. R:

Tiu kunmetita vortformado estis uzata de F. Bacon.

2. Eökatalepsio, en gnozeologia kunteksto, estas la prudenta bona halto de la opinio pri la realo, cele al la scienca esploro, kontraste kun la akatalepsio (vd) de la skeptikuloj, kiu estis la alto de la juûo kiel definitiva ne ebleco atingi la certecon.

"Ni ne pensas en la akatalepsio, sed en la eukatalepsio" (F. Bacon, Novum Organum, I, 126).

E. Pauli.

EÖKOSMIA, -AS (Gr: 2028).

E. Pauli.

EÖKRAZIO (N). 2030.

A: F: G: H: eökrasia. I: eucrasìa. P: eucrasia. R:

Substantiva radiko.

2. Eökrazio estas bona temperamento, rezulte de bona ekvilibro de la psikaj fortoj.

En pli ampleksa senco, eökrazio signifas erudicie la temperamenton mem.

3. Enkadre de la medicino de Hipokrato kaj Galeno, eökrazio estas la bona temperamento, rezulte el la ekvilibra miksaëo de la kvar humoroj - sango, flegmo (flegmo), galo ..., per kies aparta dominio fariûas la specifeco de apartaj temperamentoj.

E. Pauli.

EÖNUKO (+). 2032.

A: eönuch. F: eunuque. G: Verschnittene. H: eunuco. I: eunuco. P: eunuco. R: (evnukh).

Substantiva radiko.

2. Eönuko estas kastrita viro (vd ....). Jen ne humana socia stato de la gardistoj en mezorientaj haremoj, kaj similaj oficoj. Kutime eönuko ekvivalentis al fidinda homo.

Jesuo nomis eönukoj tiujn, kiuj rezignas la familion "pro la regno de la îielo" (Mt 19,12). Oni ne scias, æu Jesuo diris ion kontraý la praktikado de la eýnukeco. Dum la unuaj jarcentoj de kristanismo kelkaj eýnikiøis por vivi pli virte.

3. En Italio, precipe en Romo, ekde Renesanco ûis la 19-a jc, estis praktikata la kastrado de knaboj kantistoj, por konservi dum la adolteco la karakterizan belan voîon.

Notindis en horo de la papa kapelo tiu kastritaj kantistoj, ûis kiam Leono la XIII, Papo de 1878-1903, malpermesis tiun praktikadon. Jen kutimo parte influata de la tiutempa malpermeso de virinoj kiel kantistoj en preûejo.

Em la antikveco kelkaj episkopoj reagis kontraý eýnukoj, ne akceptante ilin por esti pastroj. La fama kristana ekzegisto kaj eýnuko Origeno el Aleksandrio (æ. 1885- æ. 255), kiu multe vojaøis por instrui, kaj fariøinte sacerdoto em 230, havis problemojn kun la episkopoj kontraýaj al praktikado de kastrado pro virto.

4. Takse, ne eblas, por favori funkcion, rekomedi nek fari leûon postulante ian ajn specon de eönukecon, nek tiu de simpla rezigno de edziøo, nek tiu de efektiva kastriøo.

Nur per libera elekto iu povas rezigni sian viran kapablon edziøi, îar estas afero de individua fundamenta persona rajto.

Sekve, neniu povas decidi dungi por sia entrepreno nur fraýlaj viroj, forlasante principe la aliajn.

E. Paöli.

EÖPRAXIA. (Gr: 2033).

E. Pauli.

EÖROPANISMO. 2033.

A: europeanism. F: européanisme. G: Europa;. H: europeismo. I: Europa. P: europeismo. R: (Evrópij).

1. Eöropanismo vastasence rilatas al îio interesa al Eöropo (vd) kiel kontinento.

Unuavide, Eýropo tro dividiøis em landetojn, post kiam disfalis pli grandajn Ïtatojn. Kompreneble, racia organizado estas hierarkia, per progreseme pli vastaj cirkloj, kaj kiuj tiuj landetoj povos atingi per sinsekvaj federacioj.

Sekve, eöropanoj bone pensas, kiam ili unue organizas landetojn, kaj poste, iom post iom organiziûas pligrande, ûis la kontinenta unio. Sed tiu movado dependas de bona filozofio kaj politikaj aranûoj en la praktika kampo.

2. Eýropanismo en aparta senco estas doktrino kaj movado pri la Eöropa Unio. Jen kontinenta aspiro, kiu tamen ne tiel multe rapidis ol la eýropa civilizacio.

Eöropano îiam tre amis siajn naciajn kaj kulturajn diversecojn. Pro tio en æiu ajn tempo antaý la tria jarmrilo eýropanoj sukcesis krei definitivan sukcesan kontinentan Ïtaton, nek perforte pere de absolutismaj imperioj, nek pere de interkonsenta federacio.

Sekve mankis en Eýropo la elementa sekureco kontraý internaj agresoj. Pro tiu manko de paco, mankis ankaý la sufiæan kolektiva prospero.

3. Historie, en la antikva epoko ekspansiiûis unue la helena imperio, pere de la macedona gvidado. Poste la Romia Imperio.

Mezepoke konserviûis en Oriento parto de la Romia Imperio de Konstantinopolo. En Okcidento floris dumtempe la imperio de Karlo la Granda, kiu restis nur simbole per la Okcidenta Sankta Romia Kristana Imperio, foje nomata germana, foje aöstria. Tiu grade, parte per la Paco de Westfalio (1648), parte per Napoleono, kaj definitive post la Granda Milita, 1914-1918..

La moderna eöropa koloniismo, kvankam prospera (dumtempe la koloniismo de Hispanio kaj Portugalio, pli da tempo la koloniismo de Francio kaj Anglio), estis precipe ekstereöropa, per konkeroj en Ameriko, Afriko, Azio, Oceanio.

Konsekvence de la dua Granda Milito (1939-1945) ruiniûis definitive la koloniisma sistemo.

Sovetunio, kreita en 1917, kiel heredanto de la ksarisma ekspansio, falis per si mem, kaj definitive em 1989, pro ideologiaj konsekvencoj en la ekonomio socialisme direktata ekster la realo.

4. Ne atingata perforte, la eöropa unuiûo montriøis tamen rekomendinda, kaj pro tio ne mortis la idealo, kiu povas iom post iom realiûi per juraj instrumentoj. Jen la vojo ïajne elektita de la postmilitaj generacioj.

Jam delonge de saûaj homoj estis prezentintaj eöropanismaj proponoj. Tiuj homoj estis pli saøaj ol multaj el la grandaj reøoj kaj imperiestroj.

La nederlanda juristo J. H. Grocio (1583-1645) metis la bazon, per klara defendo de la universaleco de la natura juro, antaöa al la pozitiva determino (De jure belli ac pacis, 1625).

Leibniz (1646-1716) parolis pri la "eöropana spirito", kiel bazo de federacio, en formo de konstanta alianco de la nacioj, kun Reichtag (= Parlamento), en kiu îiu nacio havu voîdonon.

Simile proponis Abato Saint-Pierre (Projet de paix perpétuelle,1713).

Kant (1824-1804), jam situinda post la Franca Revolucio, proponis malpli drastan unuiûon, atenta al la diferenco inter teorio kaj praktiko (Projekto de eterna paco, 1795; Rechstlehere, 1796). Novaj sugestoj aperis okaze de la Asembleo de Ûeneralaj Ïtatoj, en Hago, 1709.

Dum la 19-a jc kaj dum la unua parto de la 20-a jarcento la eöropanisma idealo ankaö ne sukcesis atingi praktikajn rezultojn. Unue la franca Napoleono detruis la hispanan imperion; poste germanoj kaj angloj supereregis. La finaj katastrofoj de la disdividita eöropo okazis kun la grandaj militoj de 1914-1918 kaj de 1939-1945.

Jen kiam venis la tempo por iom post iom elpensi la eöropan union. Ververe, neniu estas absoluta posedanto de lando kaj neniu lando estas simple aötonoma.

(Jacob)

E. Pauli.

EÖROPO (* en PIV). 2034.

A: europe;. F: Europe. G: Europa. H: Europa. I: Europa. P: Europa. R: (Evrópij).

1. Kiel nomo, Eöropo devenas el la greka , origina nomo de Grekio, kaj poste etendiûanta al tuta Kontinento. Eble la greka formo devenis el la semida lingvo, por diri Okcidento (= sunsubiro). Oni rimarku, ekzemple la sirian êrêb (= subiro). Konsidere ke Eöropa ankaö estas nomo de mita principo de la greka mitologio (filino de Agenoro, reûo de Fenicio), raptita de Zeöso (transformita en virbovon, kiu portis ûin al Kreto, kie ïi naskis Minoson), tiu mito estis kreita eble post la ekzisto de tiu nomo.

Substantiva radiko. Vortformoj: Eöropo, eöropa, eöropano, eöropanigi, Centreöropa, Okcidenteörop, Hindeöropa, Nordeöropa, Okcidenteöropa, Orienteöropa, Sudeöropa, tuteöropa, Eöropa Unio.

2. Eöropo estas unu el la kvinkontinentoj de la mondo, okcidente de Azio, norde de Afriko, sed kun Mediteraneo en la mezo.

3. Historie, Eöropo estis dum pli ol du jarmiloj, precipe ekde de Aleksandro la Granda (356-323) la îefa gvidanto de la civilizacio. Antaöe la gvido estis îefe semida. La gvidado de la eöropa civilizo estis unue greka aö helena; poste latina; laste precipe ûermana. La ekspansio en Amerikon ekde la fino de la 15-a jc pligrandigis la eöropan signifon, kiu etendiûis koloniisme ankaö en Afrikon kaj Azion. Krom la koloniisma ne laödenda influo, la eöropa ekspansio havis plurajn pozitivajn flankojn, precipe pere de elmigrintoj, îar la eöropano estas homo altkvalita.

4. La filozofio en Eöropo îiam gravis, kaj ekzistis ekde la antaösokratanoj, kiam la teknikaj evoluoj okazigis la racian komprenon de la naturo per la pli ûusta konstato de la proporcio inter kaözoj kaj efikoj. Îirkaö la mediteraneo prosperis ankaö la komerco tiamaniere ke la homoj ne okupiûis nur kun la agrikulturo por havi vivrimedojn. Notindas la filozofio en greka kaj en latina lingvo.

Gravas ankaö la eöropa filozofio verkita en modernaj lingvoj: itala, franca, germana, angla, hispana, portugala, rusa kaj pluraj aliaj, laö la karakteriza eöropa diverseco. Disvastiûis la eöropa kulturo en la tutan mondon, kaj la paradoksa rezulto estis ke Eöropa fariûis pli granda ekster si, ol ûi estas en si.

E. Paöli.

EÖTANAZIO. 2035.

A: euthanasia. F: euthanasie. G: H: eutanasia. I: eutanasìa. P: eutanásia. R:

Substantiva radiko.

2. Eötanazio estas trankvila sendolora morto, elektita de la mortanto, aö de tiuj kiuj kompatindas lin.

3. Negativa eötanazio lasas morti per neuzo de rimedoj kapabla eviti la morton. En la supozo ke vivi estas respondeco de îiu individuo (vd...), restas klare ke, laö tiu principo, neniu povas mortigi sin per ;simpla forlaso de la ordinaraj rimedoj, per kiuj eblas savi la vivon; same, respondeculoj pri aliaj, pro ofica devo, ne povas elekti la negativan eötanazion, se eblas la ordinaraj rimedoj.

Koncerne la kuraciston, li ne estas devigata aplik sanilon aö fari operacion, kiam la unua respondeculo rajtas decidi. Tamen la afero ne montriûas tiel ;simpla. Se la malsanulo mem estas tiu respondecul, pli malfacile alia povas interveni. Sed se la respondeco apartenas al unu, ekzemple al la patro, kaj la malsanulo estas alia, ekzempke la filo, restas ankoraö la socia.

E. Pauli.

EÖTAXIA (Gr: 2036).

E. Pauli.

EÖTONIO (N). 2038.

A: F: G: H: eötonía. I: P: eutonia. R:

Substantiva radiko. Vortformoj: eötonio, eötonia. Proksimaj radikoj, samdevenaj: ton-o, tonus-o, atoni-o (Z), atonala (vd).

2. Eötonio estas la interna tensio de forto bone procedi.

Pri la fizika eötonio jam temis la jonia antaösokratano Anaksagoro (Frag. 59-71 Diels).

Stoikistoj reprenis la koncepton de eötonio. En postasj skribaëoj, eötonio signifis rekte la animon, kiel aktiva principo de la mondo. Kompreneble, tio estas asertata en la monisma kunteksto de la stoikistoj.

En morala senco, eötnio, kontraste kun atonio, estas la interna tensio de la animo al la bona procedo. Tiu procedo estis dirite µ (= bone gvidata ago, aö entrepreno).

E. Pauli.

EÖTRAPELIA (Gr: 2040).

Aristotelo rimarkis, ke tiu virto situas inter la troa aöstereco kaj la troa trivialeco en spritaëo (Etiko al N., II. 1108a 24).

Tomaso el Akvino, surbaze de la aristotelaj difinoj, komentis, ke tiu virto estas la modero rilate la praktikadon de ludoj (S. Theol., I-II Q. 60, a.5).

E. Pauli.

EVANGELIO (+). 2045.

A: Evangel. F: Évangile. G: Evangelium. H: Evangelio. I: Evangelo. I: Evangelium, -ii. P: Evangelho. R: (Evángelie).

Substantiva radiko. Vortformoj: Evangelio, evangelia, evangeliisto, Evangelilibro.

2. Evangelio, en doktrina senco, estas la instruo de Jesuo, kredata de kristano kiel estanta la Mesio (greke Kristo), anoncata de la judaj profetoj.

En senco de libro, Evangelio estas titolo de pluraj verkoj temantaj la vivon kaj instruon de Jesuo; oficiale akceptitaj, ili estas kvar, nome Evangelio la Mateo, Evangelio la Marko, Evangelio la Luko, Evangelio la Johano.

Ceteraj Evangelioj estas konsiderataj apokrifaj: Evangelio laö la hebreoj aö la egiptanoj; Evangelio de la ebionitoj aö de la dekdu apostoloj; Evangelio de Petro; de Matiaso, de Filipo; de Bartolomeo, de Barnabeo, de Nikodemo, de Pseödo Mateo, Protoevangelio de Tiago; Evangelio de la Infaneco de Jesuo; Historio de Josefo la îarpentisto; Forpaso de Maria; Evangelio de Tomo. Verkitaj ekde la 2-a jc., kun la intenco plenumi la antaöajn, tiuj verkoj spegulas la la kristanan tiutempan tradiciojn kaj kredojn, kun ofta influo de la gnozo.

3. En aparta senco, Origeno parolis pri Eterna Evangelio, por nomi la revelacion de veraëoj fare de Dio al saûuloj en îiu epokoj, per kiuj estas plibonigita la revelacio enhavita de la historiaj kvar Evangelioj (De princ., IV,1; In Johannem,1,7).

4. La filozofia aspekto de la Evengelioj estas spiritualisma, moralisma kaj socia, krom la religiaj kaj eskatoligiaj aspektoj. La evangelia spiritualismo estas influata de la greka lingvo, kaj iom post iom de la neoplatona filozofio, per kiu pliboniûis la kristana idearo.

E. Pauli.

EVANGELIZI, -ADO. 2046.

A: evangelise; evangelisation. F: évangeliser; évangelisation. G: Das Evangelium Predigung (?). H: evangelisar; evangelisación. I: evangelizzare; evangelizzazione. P: evangelizar; evangelizaçào. R: (evangel...).

Verba radiko. Vortformoj: evengelizi (tr), evangelizo, evangelizado.

2. Evangelizado, en la kristana kunteksto, estas la predikado de la Evangelio ordone de Jesuo:

"Estis donita al mi îia aýtoritato en la îielo kaj sur la tero. Iru do kaj disîipligu îiujn naciojn, baptante ilin en la nomo de la Patro kaj de la Filo kaj de la Sankta Spirito; instruante ilin observi îion, kion mi ordonis al vi" (Mt 28,18-20).

"Iru en la tutan mondo, kaj prediku la evangelio al îiu kreitaëo. Kiu kredos kaj estos baptita, tiu estos savita; sed kiu ne kredos, tiu estos kondamnita" (Mk 16,15-16).

Nuance, misiismo (vd) estas predikato de homoj irantaj el sia nacio en alian, kie ankaoraý mankas predikistoj.

La kristana evagelizado karakteriziûas kun la tendenco de îiuj tradiciaj kaj popularaj religioj kiel enhavanta la devon de la prediko (vd ...) kaj la devon kredi por esti savita (vd ...).

.. La korekta evangelizado fariûu kiel transdono de kritika penso (vd). Ûi ne fariûu nur alloge; la fanatika kaj naiva evangelizado fariûas sen emfazo en la kritika pensmaniero.

Precipe, la evangelizado ne fariûu perforte, kiel ofte okazis. Principe, ekde la momento ke Dio revelaciiûas, Li estas îiam kredenda; estas esenca al nocio de Dio, ke li estas infinite perfekta, kapabla ne erari. Do, ekde îi filozofia prikonsidero, îiu devas kredi Dion.

Tamen, la evangelizado ne fariûas rekte per dia revelacio al îiu homo individue. Inter la dia revelacio kaj la kredanto estas serio da kondiîoj, pri kiuj la aödanto devas kritike atenti. Ûis kiam la kredo atingu tiun kritikan kvaliton, estas bezone multa da esploro flanke de la kredanto.Nur post la atingo de kritika penso je la kredendaj aferoj eblas paroli pri devo kredi, kaj esti damnita, se li ne kredas. Ordinare, îiu homo, post la kritika penso, akceptas la veron. La problemo estas ke ne facilas atingi la kritikan penson je la doktrinoj de la evangelizado, pro la fragileco de la pruvoj (vd).

3. Unue la evangelizado konkeris la Romian Imperion ekde la Okcidento ûis la Oriento. Senkonteste, tio fariûis ne nur per la evangeliisma forto, sed ankaý pere de la politika influo subite konkerita ekde la imperio de Konstantino la Granda, kiu en 313 promulgis la edikton de Milano, favora al la kristanoj.

Cetere, la Imperiestro kunvokis en 325 la unuan ekumenan koncilion de Niceo, per kiu la kristana eklezio prenis definitivan administracian formon. Inverse, denove pro politikaj kaýzoj, la tuta norda Afriko kaj Oriento malkristaniûis favore de la amasa islamismo, disvastiûinta ekde la 7-a jc. Same kiel la kristana evangelizado ne estis nur interna forto, ankaý la islama sukceso ne dependis nur de interna kapablo konvinki.

Kontraste, modernepoke en la e ropaj kolonioj en Ameriko, Oceanio, Afriko, Azio, la kristana evangelizado submetis novajn amasojn de la mondo. Sed en la vasta Azio la kristana kredo malmulte sukcesis venki aliajn kulturajn fortojn. Pro la disfalo de la la koloniisma sistemo post la du grandaj e ropaj militoj, kaj pro la kreskema respekto al la homa individua rajto pri la libera penso, la evangelizado iom post iom restis nur kiel libera agado.

Je la transiro de la dua jarmilo al la tria okazas kulturaj kondiîoj en la mondo, kiuj ebligas antaövidi tendencojn pri la evangelizado. En tre evoluata socio la homoj ne tendencas ligiûi senkondiæe al tradiciaj religiaj grupoj; ili tamen restas religiaj, sed kun iom da libereco rilate dogmojn.

Cetere, pro la kreskema intermiksiûo de rasoj kaj kulturoj, okazas la rilato kun pluraj religiaj formoj.

De unu al alia generacio okazas nun pli rapide grandaj ïanûoj, precipe en la kampo de toleremo. Reage, aperas fundamentismaj grupoj, kiu tamen restas kiel minoritadoj.

E. Paöli.

EVEMERISMO. 2048.

A: euhemerism. F: évhémérisme. G: Evhemerismus. H: evemerisme. I: evemerismo. P: evemerismo. R:

1. Doktrino de la helena historiisto Evemero, aö Euevêmero, el Mesino (î.340-270 a.K.), eble ligita al la Kirena Skolo, a toro de Sankta Skriba o (latinigita de Enio), la kies interpreto, la dioj estas diigitaj homoj postmorte, kaj kiuj estis surtere elstaraj, je kuraûo, a je klereco, a je povo. Tiaj ideoj ankaö troviûas en Cicerono (De natura deorum, I, 119).

La unuaj kristanoj esploris la evemerismaj doktrinoj por kontraöstari la tiutempan politeismon.

2. La îefa enhavo de la verko de Evemero konsistas el tuta kunteksto, en kiu elstariûas, kvankam nur fikcie aö mite, ideala socio, kiun li imagis dum vojaûo tra la Hinda Maro al la limoj de Oceano. Tie li atingis insularon, kies pli granda insulo estis Panchaia, aö Sankta Insulo.

La trovitaj idealaj kondiîoj de vivo estis: abundeco de akvo, gigantaj arboj, incenso por îiuj religioj de la mondo, du dumjara kolekto de mirho, ïafoj kun milda hararo, minejoj de raraj metaloj.

Koncerne la socion, ûi estis strukturita el tri îefaj klasoj: el pastroj kaj magistratoj, el agrikulturistoj, el soldatoj kaj païtistoj. Ne ekzistis sklavoj, nek distingo inter civitanoj kaj necivitanoj.

Kiel privata propraëo îiu havis nur domon kaj ûardenon. La registara formo estis monarkia.

Evemero trovis ankaö ora kolono, sur kiu estis la Sankta enskribo de Zeöso pri la origino de la Dioj.

EVENTO. 2050

L: eventus, -us; eventum, -i.

A: event. F: événement. G: Ereignis; Geschehen H: evento. I: evento, avvenimento. P: evento, acontecimento. R: (sobytie).

1. Etimologie, evento devenas el la eventum, -i, siavice el la verbo evenio, - entum, -ire (= veni, en la 3-a persono okazi, hazerde okazi),kunmeto el e-, (= el, emfaze) kaj venio, -entum, -ire (= veni)

Substantiva radiko. Proksima radiko: eventuala (vd).

2. Evento estas okazaëo sufîe grava, determinita por krei apartan atenton. Inverse, eventualo (vd) estas malpli difinita okazaëo, dum evento estas pli konsiderinda. Ekzemple, la eventoj de la politiko. Komporeneble, pri eventoj verkas la historio; pri eventualoj kaj pri okazaëoj preskaö nenion oni skribas. Epizodo (vd) ankaö kutime ne estas grava, kaj situas inter okazaëo kaj evento. Kiel malsimilaj temoj, ili okazigas diversecon en la literaturaj ûenroj.

3. Enkadre de la fiziko (vd), kaj laö difinoj de Einstein, evento nomas la specifan objekton de la fiziko kiel scienco (Speciala kaj ûenerala teorio de la relativeco, 1916, § 27). Kvankam fiziko estas scienco konata de îiuj, ûi ne estas atingata per klara difino. Kompreneble, fiziko okupiûas pri la tiel nomataj fizikaj fenomenoj; sed îi parolmaniero ne estas ankoraö klara difino de la specifa vidpunkto de la fiziko; kutime oni oni eî ne scias îu fiziko inkluzivas la kemion kaj aliajn natursciencojn. Koncerne al la vorto evento, oni elpensis ûin kiel ebla por bone difini la fizikon.

Korpo estas evento, kiam komprenata kiel spaca kaj tempa, aö spaco-tempo, al kiu atingas siaj rimedoj de observo. Estas ja karakterizo de la korpo tri kunordigoj (portugale cordenadas) en la spaco kaj de tempo. "La mondo de eventoj povas esti priskribita dinamike per imago ïanûebla dum la tempo. Sed ûi povas esti priskribita pere de statika imago, projektita sur la spaco-tempa fono de kvar dimensioj. Laö la klasika fiziko la du imagoj, la dinamika kaj la statika, estas ekvivalentaj. Sed laö la vidpunkto de la relativevo, la statika imago estas pli konvena kaj pli objektiva" (Einstein, voution of physics, III, p. 218, en la itala teksto).

4. Whitehead, provante transformi la nuntempan ;fizikon en evoluciisma metafiziko, ûeneraligis la koncepton de Einstein pri evento, en punktiformajn eventojn, kaj kiuj estas tiuj posedantaj pozicion, unu rilate la alian. Tiuj eventoj konsistigas la punktojn de spaco-tempa sistemo. Îiu sistemo havas apartan grupon de propraj punktoj, tio estas, propra difino rilate al la absoluta pozicio"(Concept of nature).

5. Kelkaj aspektoj de la doktrino pri evento ne restis klaraj pro manko de sufiîa amplekseco. P. W. Bridgmann avertis kontraö la graveco de la nocio de evento, îar ne îiuj mezuroj de la fiziko estas redukteblaj al spaco-tempaj determinoj. Kunordigoj, ekzemle, ne atingas la diferencon inter pozitiva kaj negativa elektrono (Logic of modern physics, î. 3, p. 253, en la citata teksto)

E. Pauli.

EVENTUALA (+). 2051

A: eventual. F: eventuel. G: eventuel, zuvaellig. H: eventual. I: eventuale. P: eventual. R: (eventuálnyj, vosmózhnyj).

1. Etimologie, eventuala devenas, tra la latinidaj, el la mezepoka latina latina eventualis, siavice el la klasika latinaeventus, -us (= fakto, okazintaëo), formado el la verbo evenio, -entum, -ire (= veni, sed, en la 3-a persono, okazi, hazarde okazi), kunmeto de e (= el) kaj veni (= veni).

Adjektiva radiko. Vortformoj: eventuala, eventuale, eventuala o, eventualeco.

2. Eventuala estas karaktero de io, kio okazas sendepende de cirkonstancoj. Kompreneble, foje oni konsideras eventualajn la okazontaëoj simple pro tio, ke oni ne kapablas anta vidi ilin, sed ili fakte apartenas al nekonata reto de interrilataj ka zoj. Tiusence oni parolas pri la eventualecoj de la estonteco. Nuance, kontingenca (vd) estas tio, kio ne estas necesa, dum eventuala rilatas simple kun la fakteco de la okazintaëoj. La koncepto de hazardo enhavas elementojn de ne antaövidebla sorto, prospera a malprospera, dum eventualeco inkluzivas la indiferentecon de la okazintaëoj).

E. Paöli.

EVIDENTECO (+). 2052.

  A: evidence. F: évidence. G: Evidenz. H: evidencia. I: evidenza. L: evidentia, -ae. P: evidência. R: (ochevídnost, nesomnennost).

1. Etimologie, evidenteco devenas el la latina evidentia (= videbla de malproksime, evidenta, klara, certa), kunmeto el e- (= el) kaj video, -sum, -ere (= vidi, koni), enkadre de la hindeýropa radiko weid- (= vidado en la servo de la kono).

Adjektiva radiko. Vortformoj: evidenta, evidenta o, eivdenteco, evidentigi.

2. Evidenteco estas la kvalita stato de objekto prezentanta sin al konanto. Ekzemple, evidenteco de la suno, evidenteco la fenomenoj, evidenteco de la principoj, evidenteco de la argumentoj.

Nuance, kono estas movo ekde la subjekto, dum evidenteco estas movo ekde la objekto; tiusence, la subjekto konas, la objekto evidentas.

Pri la evidenteco kiel ago ekde la objekto, jam avertis la antikvaj filozofoj, æefe la epikuristoj kaj stoikistoj, okaze de la postulo de la evidenteco kiel kriterio de la vero (D.L., X, 52; Seksto la Empiria, Hip. Pir. 2,7).

Pluras la specoj de evidenteco (vd 2053). Tio okazas, îar kiel kvalito, la evidenteco havas gradojn, kontrastojn, similecojn. Per kontrastoj, evidenteco diriûas klara aö obskura; distinga aö konfuza.

Kiel kvalito la evidenteco perfektigas la konon. Ûi ne estas la esenco mem, sed estas preskaö la samo.

Evidenteco, kiel la funkcio mem de kono, estas la etimologia senco de tiu vorto, îar la latina videre estas la kona funkcio de niaj okuloj. En tiu propra senco, evidenteco estas la vidado mem; en figura senco, la mensa kompreno mem. Sed en gnozeologio oni ne uzas tiun etimoligian sencon, îu en propra senco, îu en la figura senco. Oni simple parolas pri la evidenteco de la kono.

Evidenteco, do, signifas la elstaran percepteblecon de la objekto koncerne æiun fakulton de kono. Sekve de tio, evidenteco rezultis kiel spontanee elektita vorto, por signifi la kvaliton de la kono sufiîe bone prezentantan la objekton.

Kompletigante la difinon de evidenteco, oni avertu, ke øi signifas polisemie, tri konceptojn. Sed nur nuance diferencigitaj: la konon mem (kiel funkcio), la eeston de la objekto en stato de kono (îefa signifo), la perfektecon de la esto de la objekto konita (simila signifo kaj kriterio de la certeco). Aldone al kompletigo, oni atentu ankaý pri la specoj de evidenteco (vd 1952).

3. Evidenteco, kiel la funkcio mem de kono, signifas, ke oni fakte konas iun objekton.

Tiu funkcio estas konkreta okazaëo, kiun nur poste mi dividas en aspektojn, por paroli pri objetiveco de la evidenteco kaj pri la perfekteco de la objektiveco.

La evidenteco, kiel kona funkcio, okazas en iu ajn kapablo de kono, en la sensaj kapabloj kaj en la intelektektaj. La objektoj evidentas antaý la okuloj, antaý la oreloj, antaý la tuïantaj fingroj, antaý la menso, ktp.

Oni ne lasu ke la etimologia origino de la vorto influu en tiu baza aspekto de la evidenteco kiel funkcio, per kiu la objekto montriøas. Nur la fakto mem, ke la evidenteco antaý la okuloj estas pli insista, faris ke la vorto estis elprenita en tiu vida kampo. Evidenteco estas ne nur la vidado mem de la objekto; evidenteco estas ankaý la aýdado mem de la objekto, la tuïado mem de la objekto, la kompreno mem de la objekto.

4. Evidenco, kiel definitiva semantika senco, signifas la îeeston de la konata objekto aý de la afero, pri kiu oni juøas kaj rezonas tiamaniere, ke oni ne bezonas alian pruvon ol tiu fakto mem. Jen la æefa signifo de evidenteco, kiel oni uzas ordinare tiun vorton.

Estas esenca karaktero de la kono enteni la æeeston de la objekto aý afero pri kiu oni juøas; la ekzisto de iu objekto estas donitaëo iam konstatita de nia konscio; do, la evidenteco estas esenca elemento de la kono. Tamen, øi ne estas la samo kiel la kono mem, sed nur aspekto, tre signifa karaktero, la plej grava karakterizo, kaj pro tio prezentita kiel kriterio de identigo de æiu vera kono.

Gravas en la difino de evidenteco, kiel jam avertite, la îeesto de la objekto pri kio estas la kono. Oni evitu atribui al evidenteco subjektivajn karakterizojn, îar ûi rekte signifas la objetivecon. Principe, îiu evidenteco estas objektiva; nur en alia kunteksto oni povas paroli pri subjektiva evidenteco, sen senco de konscia evidenteco (vd 1952-3), kiu estas aldono al la objektiva. La îeesteco (latine praesentia) de la objekto konsistigas la centran elementon de la evidenteco. La objekto, afero, enhavo ktp, devas îeesti, æar kiam la atenteco iras en tiu direkto, øi devas renkonti ion, kiu do evidentiøas.

Kompreneble, en la evidenteco okazas kelkaj subjektivaj aspektoj. Ekzemple, estas subjektiva aspekto, akcepti aý ne akcepti la evidentecon; halti aý ne halti la juøon pri la evidentaj prezentitaj aferoj; esti nur objektiva evidenteco, aý esti aldone konscia evidenteco. Eble, Kartezio, Bacon, Leibniz, îefe Kant avertis pri tiaj subjektivaj aspektoj tiamaniere, ke ïajnis esti ili havintaj subjektivan koncepton de la evidenteco. Favore de la esenca objektiva karaktero de la evidenteco insistis Edmund Husserl, kaj uzis por tio novajn esprimojn, ekzemple, ke la îeesto de la objekto okazas "persone"; tiu persona îeesto signifas efektivan îeeston de tio, pri kio estas la informo. E. Husserl, ankoraý parolante pri la prezentado de la objekto, diras, ke øi fariøas "karne kaj oste" (Logikaj studoj, II, par.39; Ideoj I, § 145; Percepto kaj juøo, p. 12). Li difinas ankaý la evidentecon kiel "plenigadon de la atento".

Kompreneble, la difino pri evidenteco ne inkluzivas la demandon pri ideismo aý realismo. Oni konsideras la æeeston de la objekto, sendepende de la naturo, reala aý idea. Nek oni taksas la valoron de juøo kaj rezono tiurilate.

La epikuristoj prezentis koncepton pri evidenteco preskaý kiel la definitiva semantika signifo de æeesto de la objekto, sed de la senta objekto (D. L., X,52). La aliaj konoj nur estas certaj, kiam apogataj sur la eksperimento de la sensoj.

"La epikuristoj malaprobas la dialektikon kiel neutila. Ili asertas, ke por la fizikistoj sufiæas kompreni la nomojn. Kaj Epikuro diras en sia Kanono, ke la kriterioj de la vero estas la sentoj, la antaýnocioj kaj la pasioj. Liaj disæiploj almetas nociojn de la menso rezultintaj el la sensaĵoj" (D. L., X 50).

Epikuro avertas pri la sentoj kiel antaýaj rilate la aliajn konojn kaj tiel tute definitivaj. "Epikuro diras tion en Epitomo al Herodoto kaj en fundamentaj aksiomoj: æiu senco estas sen racio kaj sen memoro; per si mem ili ne estas kaýzo de movo, kaj kiam ili ricevas impreson, ili ne povas almeti, nek forigi ion. Iliaj donitaĵoj ne estas kontroleblaj; sensoj homogenaj ne povas juøi unu la alian, æar estas valore egalaj; kaj sensoj ne-homogenaj ankaý ne, æar ili ne estas juøoj pri la samo. Resume, unu senso ne kontrolas la alian, sed æiu prezentiøas per si mem. Nek la racio kontrolas la sensojn, æar æiu racio estas dependa de la sensoj, kies vereco mem baziøas sur la certeco de sentoj; la la vidado kaj aýdado estas tiel efektivaj kiel la sento de doloro. El tio sekvas, ke ni devas juøi pri la neklaraj aferoj pere de tiuj evidentaj. La mensaj nocioj devenas de la sensoj æu rekte, æu pere analogio, æu per simileco, æu per kunmeto; estas ankaý partopreno de la rezono" (D. L., X, 52).

5. Kiel propraëo aý kvalito de la kono, kaj sekve kiel kriterio por identigi la veran kaj certecan konon, la signifo de evidenteco povas esti elstara videbleco de la kono, klareco kaj distingeco de tio, kio prezentiøas en la kono. Jen koncepto de evidenteco kiel kvalito de kono, kiu ne estas rekte kontraýdiranta la antaýan koncepton. Tiu kvalito ofte estas dirita kiel karakterizo precipe de la intuicio (senpera evidenteco), sed iamaniere ekzistanta en æiuj konoj (do, ankaý en la peraj evidentecoj).

Historie, estis Kartezio, kiu elstarigis la evidentecon kiel kriterion de certeco.

"... mi juûis, ke ni povas preni kiel ûeneralan regulon, ke la aferoj, kiujn mi konceptas tre klare kaj tre distinge, estas æiuj veraj" (Dikurso pri la metodo, IV, 33,12).

"La unua (regulo) ... neniam akcepti ion kiel veran, kion mi ne konus evidenta ..." (II,18). Tiel ankaý uzis la vorton evidenteco la filozofoj Locke Eseoj, IV,2,1), Leibniz (Novaj Eseoj, IV, ll, 10).

Gravas la evidenteco kiel ekstera propraĵo de la kono, tio estas, de la objekto konata, æar pro tio øi servas kiel kriterio de la vero (vd), por identigi la veran konon, kaj kiel kriterion de la certeco (vd 0943), por resti certa pri la kono. Tiu propraĵo estas specife gnozeologia, æar øi estas pri la enhavo. Ili ne estas nur psikologiaj situacioj, kiuj naskiøas, kreskas, daýras kaj povas esti forgesitaj. La gnozeologio, same kiel ontologio kaj metafiziko øenerale, demandas pri la enhavo prezentita de la konoj.

La plej karakteriza gnozeologiaj propraĵoj estas: vereco (vd), evidenteco, certeco (vd).

La fundamentaj aspektoj de tiuj propraĵoj, kvankam distingaj, estas interrilataj, kaj pro tio okazas oftaj anstataýoj de unu vorto per la alia, tamen distingaj en la kunteksto.

La vereco rilatas samtempe al objekto kaj al kono (rilato de adekvateco inter la informo kaj la objekto).

Kontraste, la evidenteco estas en la objekto (æeesto de la objekto).

La certeco rilatas la psikan subjekton kiu konsciiøas pri la enhavo (psika stato de la subjekto rilate la ricevitan informon).

Per tiuj bazaj distingoj de la konceptoj, oni povos æiam atentigi korekte pri subtilaj aspektoj de la gnozeologia problemo. Kiu formale scias, kion signifas certeco, tiu povas demandi, æu la certeco efektive okazas; kiu difinas la veron, tiu povas demandi, kiamaniere efektiviøas en la konaj procedoj; kiu komprenas, kion signifas evidenteco, tiu kapablas demandi, cu tiu evidenteco konsistigas sufiæan kavliton (tio estas kriterion), por ke oni akceptu iun konon kiel certan.

E. Pauli.

EVIDENTECO. Specoj de... 2053.

1. Îar evidenteco estas kvalito, ûi kapablas havi gradojn, similecojn, kontrastojn. Sekve pluras la specoj de evidenteco, pro tiaj kaj aliaj motivoj.

La evidentecoj varias tiel multe kiel la konoj mem, îar îiu kono estas evidenta siamaniere.

Laýforme la evidentecoj distingiøas per la maniero, ekzemple, peraj kaj neperaj evidentecoj.

Laýmaterie, la evidentecoj estas karakterizataj de la konataj objektoj prezentantajn sian evidentecon; tiaj estas la evidentaĵoj, ekzemple, la korpoj, la psikaj fenomenoj, la religiaj.

2. Laýforme, la divido kaj klasifiko de la diversaj specoj de evidenteco fariûas la la grado de konscio pri la evidenteco, en objektivan kaj subjektivan evidentecojn.

Laý la ordo de la logikaj kunligoj, en eksplicitan, implican, virtualan evidentecon.

Laý la perfekteco de tiu kvalito de la kono en klaran kaj malklaran, distingan kaj maldistingan aý konufazan evidentecojn.

Jen, kion oni bezonas precizece kaj detale kompreni.

3. Laý la vidpunkto de la konscio pri la evidenteco, oni distingas la æefan laýforman dividon en objektivan, kiu estas la evidenteco sen la memkonscio pri øi, kaj subjektivan, kiu estas la evidenteco kun memkonscio pri øi.

Oni avertu tamen, ke, principe, æiu evidenteco estas io objektiva; la subjektiva evidenteco, plibone dirita konscia evidenteco, estas la objektiva kun aldono de la konscio (vd l951-2).

La objektiva evidenteco estas tiu, kiu fakte okazas en æiu ajn kono, æar estas la æefa propraĵo de øi. Esta la objektiva evidenteco la æefa elemento de la evidenteco kiel propraĵo de la kono, æar øi estas la brilo mem de la montriøanta objekto.

Kvankam povas okazi konscion pri tiu objektiva evidenteco, øi konsistas en tiu momento, antaý la konscio. Kiam okazas tiu konscio, oni abstraktas øin, por atenti nur la objektivan momenton. Oni atentu, ke la eksteraj sensoj nur havas la objektivan evidentecon, æar ne konscias pri øi. La okuloj ne scias, ke ili scias. Nur, per la aplikado de la intelekto, oni scias ke la okuloj rigardas.

Kontraste, la intelekto havas malrektan atenton, kaj pro tio povas konscii pri la objektivan evidentecon, kiu samtempe estiøas kiel subjektiva evidenteco. Pro tio, per la intelekto eblas krei la gnozeologian solvon pri la certeco. La objektiva evidenteco montriøas samtempe subjektiva, tio estas, konscia, kaj per kiu la subjekto certas.

Nuance, interna evidenteco estas pri interna objekto, kontraste kun ekstera objekto, dum subjektiva evidenteco diriøas pri konscia konstato, jen pri la interna objekto, jen pri la ekstera (vd 1952-6a).

Oni avertu, ke la distingo inter ekstera kaj interna evidenteco rilatas nur al la objektoj de la du direktoj de la atento - rekta kaj malrekta, - dum la distingo objektiva kaj subbjektiva evidentecoj diriøas, ne pri la objektoj de ambaý atentoj, sed pri la konscio rilate la evidentecon.

Tamen, en aparta kunteksto, pro la libereco de uzo de la lingvo, oni povas koncepti "objektiva" kiel vera, kaj "subjektiva" kiel malvera.

Tiusence, objektiva evidenteco estus efektive okazinta vera evidenteco, kontraste kun subjektiva evidenteco, kiu estus la falsa.

Tiu parolmaniero ne estas rekomendinda, æar per si mem evidenteco æiam estas iamaniere io vera. La esenca karaktero de la evidenteco nur povas esti la objektiveco.

Pro tio øi estas kriterio de la vero (vd). Same, oni ne povas aserti, ke la vero estas la falso. Jam la epikuranoj prezentis la evidentecon kiel kriterion de la certeco (D.L., X, 53). Tion denove elstarigis Kartezio, kaj la modernuloj øenerale. Sed, nur la subjektiva evidenteco, la ĵus difinita, estas plena evidenteco kaj tiel sufiæa interna kriterio de certeco.

4. Laý la ordo de la logikaj kunligoj, la konoj estas kunligitaj tiamaniere, ke unuj rekte atingas la objekton de la informo, la aliaj pere de la unuaj. Sekve, la evidenteco de unuj estas nedependa, de aliaj estas dependa

Kiam oni rigardas sferon, tuj oni imagas, ke øi havas internon, kvankam oni ne povas rekte vidi tiun internon. La kono pri la ekstera surfaco estas tute rekte atingata; øi estas nededpenda kono la evidenteco; la alia pri la interno de la sfero estas dependa. Do, la fakto estas necese evidenta kiel fakto; la dependa evidenteco estas necese evidenta kiel tia evidenteco.

Kompreneble, la nedependaj evidentecoj pli facile atingeblas kaj ne tiel ofte estas difektite atingataj. Sed, kun atento, æiuj egale validas kiel certaj. En logiko, la neceso egale validas en peraj kaj senperaj evidentecoj, kondiæe ke la interligoj efektive montriøas iamaniere.

La logika ordo de dependeco de la konoj okazas multmaniere, kies plej øeneralaj formoj estas la impliceco kaj la virtualeco.

La implica formo de evidenteco konsistas el informo rekte dependa de antaýa kono.

La virtuala formo de evidenteco estas pli ampleksa, kaj konsistas el informo dependa de malproksimaj konoj pere de mezaj konoj, kiel ekzemple en la argumentoj de indukto kaj dedukto.

a) La senperaj evidentecoj ekvivalentas al fakto (vd), foje nomata ankaý donitaëo (vd), dateno aý datumo (vd), fenomeno (vd), intuicio (vd).

En la instanco de la sensoj, la fakto estas la empiria sensaĵo (vd).

En mensa instanco la deirpunkto kun karaktero de senpera evidenteco estas la ento kaptita en la empiria sensaĵo.

La kono pri la ento estas tute rekte atingata, æar nenion oni intelekte konas, sen ke oni diru, ke øi estas io. La verbo esti konsistas el la esenca informo de nia menso, kun karaktero de senpera evidenteco.

Do, la ento konsistigas la unuan donitaĵon de nia penso.

Sammaniere, en la nivelo de la sensoj, la koloroj estas la unuaj donitaĵoj de la vidado; la sonoj, la unuaj de la aýdado; la gusto, la odoroj, la varmo ktp., la respedktive unuaj donitaĵoj de la aliaj sentumoj.

b) La implica evidenteco montriøas unue en la unueco mem de la unua donitaĵo, la ento. Dum la ento estas, øi estas unueca al si mem, kaj neestas unueca kun la neento (aý la nenio).

Tiu aserto supozas la antaöan donitaĵon pri la ento mem. Se oni analizas la enton, oni komprenas, dum øi estas asertata kiel ento, ke øi devas ankaý implice esti unueca al si mem, ke ne unueca al alio, kio øi ne estas, Tiu nova aserto estas rekte dependa; do, øi estas implica kaj ne nur virtuala kiel la silogismaj konkludoj kaýzataj de la premisoj.

La implicaj asertoj pri la unueco de la ento kun si mem kaj ne unueco kun la neento povas ricevi foje pozitivan formuladon, foje negativan, sen ïanøe de la karaktero de implica evidenteco. Ambaý formuloj diras la samon. Ekzemple, se oni diras, ke "la ento estas unueca al si mem" (pozitiva formo de la aserto), øi asertas la samon ke "la ento estas ne unueca kun la neento" (negariva aserto).

Alia negativa formo: la ento ne povas samtempe esti kaj neesti. Aý: tio, kio estas, ne povas samtempe ne esti. Jen la plej konata formulado de la principo dekontraýdiro.

Multaj aliaj estas la ekzemploj de implicaj konoj laý la evidenteco. Îiuj principoj aý aksiomoj estas implicaj konoj, rezultintaj el la analizo de antaýaj konoj el kiuj ili rekte dependas.

Matematika ekzemplo de implica evidenteco: du kvantoj egalaj al iu tria kvanto estas egalaj inter si.

Tiu matematika aksiomo konsistas el malpli øenerala formo de tiu alia tute øeneral, de la gnozeologio: du entoj egalaj al iu tria ento, estas egalaj inter si.

c) La virtuala evidenteco aperas post la implica, pere de kalkula aran o, do malrekte al malproksimaj konoj. Silogisma ekzemplo: Se Homero estas bona poeto; kaj se Homero estas el Jonio; iu el Jonio estas bona poeto. Oni notu, ke la bazo de tiu, kaj de iu ajn silogismo, estas: du rilataj kun iu tria, rilatas inter si. Okazas sinsekvo: la silogisma konkludo (virtuala evidenteco) dependas de la principo (implica evidenteco), siavice aplikita al faktoj (eksplicitaj evidentecoj).

La indukta rezonando, kiun la sciencoj pliofte utiligas, ankaý iras al virtuale evidentaj konoj, pere de implice evidentaj rezonoj kaj eksplicite evidentaj donita oj. Ekzemple, A, B, C, ... kondukas elektron; nu, A, B, C, ... estas metaloj; do, metaloj kondukas elektron.

5. Laý la grado de perfekteco, kaj aliaj karakteroj, la evidenteco povas esti laýforme pli aý malpli perfekta, kun subdistingoj laý pli detalaj vidpunktoj. Tiuj vidpunktoj estas tipe gnozeologiaj, æar ili emfazas la enhavan aspekton de la konoj, kies objekto devas montriøi.

a) La evidenteco povas esti klara, kontraste kun malklara; distinga, kontraste kun maldistinga. Tiuj nomoj estas surbaze de la analogio kun la lumo kaj vidado, sed sufi e adekvate indikas tiujn formojn de evidenteco. Kiam oni difinas metafore la evidentecon kiel intelektan lumon, tiu metaforo baziøas sur la plej kapabla senso, tiu de la okuloj.

En konsidero absoluta, la evidenteco povas esti klara aý malklara. En konsidero relativa, øi povas esti distinga aý maldistinga. Oni, ja, seræas æiam pli da klareco kaj da distingeco.

La kona evidenteco estas klara, kiam la objekto entenata en la informo, liveras æion pri si mem, kiel lumo plena. Se io mankas en la informo, øi ne estas klara evidenteco; tiam øi estas malklara kono. Simile al klara evidenteco, la samo diriøas neta evidenteco, hela evidenteco, preciza evidenteco, detala evidenteco, brila evidenteco.

La kono estas distinga, kiam, en relativa konsidero, øia klareco estas sufiæa, por ke øi ne konfuziøu kun la objektoj de aliaj konoj. Se tiu distingo antaý alia ne okazas, la evidenteco de la kono rezultas maldistinga, tio estas, konfuza.

Konklude, la perfekta evidenteco estas klara kaj distinga. Dum øi estas klara, perfekte brilas la objekto en si mem; dum øi estas distinga, øi staras inter la aliaj sen konfuzeco. Kartezio supozas, ke sufiæas la klara kaj distinga, por ke oni akceptu kiel definitive certa iu kono (vd).

b) La evidenteco povas estis kritika, kontrastre kun la nekritika. La evidenteco prezentas signifajn diferencojn en la rekta atento kaj en la malrekta.

Okaze de la malrekta atento, kiu kompletigas la unuan, la evidenteco fariøas kritika. En la malrekta atento la kono prenas la formon de juøo, pere de kiu øi konscie scias, ke øi estas klara kaj distinga, aý malklara kaj maldistinga.

Pro la karaktero de koncepto aý simpla percepto, la kono en la rekta atento povas esti klara kaj distinga, aý simpla percepto; sed tiu kono en la rekta atento povas esti klara kaj distinga, aý maldistinga, nur kiel imago pli perfekta aý malpliperfekta.

Sed en la malrekta atento la kono havas la formon de juøo; dum okazas la juøo, tiu æi juøo asertas juøe aý kritike la evidentecon.

Kiam oni difinas la evidentecon kiel intelektan koneblecon, tiu elstaro diriøas pri æiuj intelektaj operacioj, sed komencante per la evidenteco de la unua operacio, la koncepto. La kvalito de tiu koncepto forte manifestiøanta, - jen la evidenteco en rekta atento.

Novaj aspektoj okazas en la evidenteco de juøo; øi konsistas en la percepto pri la rilatoj inter predikato kaj subjekto. En la malrekta atento, - kiam oni konscie perceptas, ke en îiu kono la evidenteco estas perceptata kiel pli aý malpli klara, pli aý malpli distinga, - tiam la evidenteco fariøas kritika, tute perfekta.

La kritika evidenteco okazas nur en la malrekta atento; tie æi la evidenteco estas samtempe juøata evidenteco. En la rekta atento (de koncepto kaj de sentoj) la evidenteco ne estas kritika, æar la imago aý la perceptoj estas esprimoj sen formo de juøo.

Kiuj atingas la fluecon aý viglecon de la konoj, kaj asertas, ke tio estas sufiæa kriterio de la certeco pri la vero, - kiel en la stoikista dogmismo (vd), - tiuj ne atingas la kritikecon. Nur en la malrekta atento, oni povas juøi kaj kritike decidi pere de la evidenteco. Ne sufiæas, ke la evidenteco estu klara kaj distinga; øi devas esti evidenta en malrekta atento, en juøa formo, do kritika kaj konscia. En tiu malrekta atento, la evidenteco estas samtempe objektiva kaj subjektiva (en senco de konscia evidenteco).

6. Laýmaterie, la specoj de evidentecoj estas nomataj rilate la karakteron de la evidentaëoj, tio estas, rilate la aferojn, kiuj prezentas sin esti evidentaj. Tiusence, okazas tiom da evidentecoj, kiom da objektoj prezentiûas al kono.

Per uzo de vidpunktoj la evidentecoj grupiøas en specojn.

Aparte gravas du grupoj de evidentecoj:

- la evidentecoj de la eksteraj objektoj (de rekta atento),

- kontraste kun la evidentecoj de la objeto ene de la konscio (de malrekta atento);

- la evidentecoj pri empiriaj objektoj (la sciencaj),

- kontraste kun la evidentecoj pri nur racie atingataj objektoj (la filozofiaj).

a) Sub la vidpunkto de la rekta kaj malrekta atento, la evidentecoj diriøas, laýmaterie, eksteraj kaj internaj.

La ekstera evidenteco, kvankam facila rilate la sensajn kvalitojn, ne estas tiel facile determinebla rilate æion. Ekzemple, oni vidas kaj tuïas la korpojn sed oni ne konas ilian internan individuecon.

La evidenteco de la internaj objektoj (ene de la konscio, en malrekta atento) estas atingataj kiel aparta ampleksa strukturo, konsistanta el logikaj, psikaj, gnozeologiaj elementoj: du atentoj, koncepto, juøo, psika subjekto, logika objekto kaj logika subjekto, verbo esti ktp.

La informo mem estas ankaý interna objekto kaj interna evidenteco. Pri tiu aspekto de informo estas bona la komparo de nia kono kun la objekto prezentita en pentraĵo aý statuo. Tiu prezentado estas informo, kiu estas evidenta, se la arta esprimo prezentiøas sufiæe perfekta ene de la signo. Sammaniere, la kono estas prezentado de informo pri iu objekto, aý temo, kaj tiu informo estas evidenta, se øi sufiæe bone prezentiøas.

b) Sub la vidpunkto de la empirieco kaj de pura racieco, la evidenteco de la objektoj dividiûas, laýmaterie, en tiujn eksperimente konstateblajn, de la pozitivaj sciencoj, - ekzemple la Sunon brilantan, - kaj en tiujn nur racie kompreneblajn, de la la filosofiaj sciencoj, - ekzemple, nociojn de substanco, ento, esenco, ekzisto ktp.

Ordinare, æiuj akordas, ke la ekstera objekto evidentiøas unue empirie, per prezentado al la sensoj.

Per nova evoluo, tiuj empiriaj objektoj atingas la intelekton, sed sen perdo de la empiria fundamenta informo.

Okazas, do, sukcesive kaj kun dependeco: empiria sento kaj empiria koncepto.

Ne akordas tamen la gnozeologiistoj pri la diferencoj, æu akcidencaj, æu specifaj, inter la empiria senso kaj kaj empiria koncepto (vd). Iamaniere, la ekstera objekto estas konata per la empiria senso kaj per la mensa empiria koncepto, kun okazado en ambaý formoj de la evidenteco.

Ekzemple, la koloro estas sensa koloro kaj samtempe koncepto pri koloro. Se la vidado malaperas, ankaý malaperas la koncepto. Per la imago kaj memoro daýras la empiria senso, kun la sekva ebleco de konservo de la koncerna koncepto.

Por la empiriistoj nur la empiriaj konceptoj havas sufiæe evidentan objekton, kaj ne estas sufiîe evidentaj la raciaj konoj, ekzemple tiuj de substanco, esencoj ktp. La konvinko do estas, ke la empiria evidenteco estas iu ne kontestebla fakto. Sed estus la nura nekontestebla evidenteco, laý la gnozeologio de Epikuro kaj de la modernaj empiriistoj.

La racionalisma filozofio iras trans la limo de la empiriismaj konceptoj. Sed la racionalisma filozofio subidividiøas en du branæojn:

- La modera racionalimo iras trans la empiriaj konceptoj, ekde la empirio, helpe de la abstraktado kaj analogio; tiaj morderaj acionalistoj estas ekzemple Aristotelo, Tomaso el Akvino.

- La radikalaj racionalistoj, ekzemple Platonanoj, neoplatonanoj (Ploteno, A gusteno), Kartezio kaj kartezianoj (Spinozo, Leibniz) supozas, ke eblas atingi raciajn nociojn sendependajn de la empiria bazo. Do, la evidentaëoj en la racionalismaj filozofioj, precipe de la radikalaj, multe kontrastas kun tiuj de la empiriismaj flozofioj.

E. Pauli.

EVITI (*) 2054

L: evito, -atum, -are.

A: avoid. F: éviter. G: meiden; ausweichen. H: evitar. I: evitare. P: evitar. R: (izbegát).

1. Etimologie, eviti devenas el la malnoviûinta latina evitare (= fuûi al, devii, mortigi), kunmeto el e-, ex (= el) kaj vito, -are (= eviti, fuûi, devii).

Verba radiko. Vortformoj: eviti (tr), evito, evitado, evitebla, evitema, evitenda, evitigi, maleviti, neeviteba, homevitulo.

2. Eviti estas aktiva sindeteno antaö io ne favora. Ekzemple, eviti fari ion, eviti urson, eviti morton, eviti malamikon.

3. Specoj. Laöforme, evito povas esti pli kaj malpli aktiva sindeterno. Povas esti indiferenta, aý inverse deviga.

Laömaterie, oni evitas meman malbonan agon; oni evitas malbonon de alia; oni evitas aferon malbonan. Ofte temas pri eviti, aý ne eviti havi plurajn filojn.

E. Pauli.

EVOLUCIO, -ISMO (+). 2056.

A: evolution; evolutionism. F: évolution; évolucionisme. G: Evolution; Evolutionismus. H: evolución;; evolucionismo. I: evoluzione; evoluzionismo. P: evolução; evolucionismo. R: (evoljúcija); (evoliutsionizm).

1. Erudicia vorto, evolucio devenanta, tra la franca évolution, el la latina evolutio, siavice el la verbo evolvo, -utum, -ere (= ruli, entendi).

Substantiva radiko. Vortformoj: evolucio, evolucii, evoluciismo. Proksima radiko, sed verba: evolu-i.

2. Evolucio estas disvolviûo kun speca transformo. Cetere, evolucio diriûas precipe pri la transformo de la vivaj specoj. Jen la historia vortuzo, kiu îefe helpas determini sian signifon.

Nuance, evoluo (vd 2057) estas ia ajn disvolvo, jen tiu disvolvo, kiu okazas per potencialo fariûanta aktualo (kiu ne estas evolucio), jen tiu disvolvo per transformo de speco (kiel la disvolvo okazanta en la kazo de evolucio

Laö tiu difino, evolucio estas malplivastasenca ol evoluo; evolucio estas evoluo, sed ne îiu evoluo estas evolucio. Oni rimarku ankaö ke evolucio estas substantiva radiko, dum evoluo estas vortformita el verba radiko. Nur ïajne evoluo kaj evolucio estas duobraëoj.

Pragmatike, oni parolu sub evoluismo (vd 2058) pri la doktrinoj proponantaj la ûeneralan metafizikan evoluon de îio; kaj sub evoluciismo la doktrinoj pri la transformo de la vivaj specoj, enkadre de la darvinisma propono.

Pri diferenco de konceptoj, oni ankaö avertu, ke evolucio estas la fenomeno per kiu okazas la disvolviûas transformo, dum evoluciismo, vortformita per la doktrina sufismo -ism-o, estas la doktrina sistemo, kiu defendas la la evolucio.

Evoluciismo, kiel ûenerala sistemo de la naturo, estas interpreto de la vivo kiel transformo ekde de la malplisupera specoj, kreskeme en pli superajn. Okazis do la animala evoluo ekde de la maraj plej simplaj specoj, iom post iom, en la plej superajn. Figure eblas paroli pri metafizika evoluciismo, anstataö metafizika evoluismo (vd 2058).

Emerøo (vd), jen alia termino analoga al evoluo kaj evolucio, kaj kiu rilatas al la interna kapablo per kiu certa afero kaj socio kapablas per si mem.

3. Historie, jam ekde la klasika greka filozofio okazis tezo favore de la evolucio kaj alia kontraöa. Anaksimandro el Mileto proponis la evolucion de la animaloj (Ps. Plut., Strom., 2), per fantazia formo. Empedoklo el Agrigento, el la nova skolo de Jonio, reprenis la saman hipotezon, kun iom da erudicieco, en kiu la fundamentaj elementoj de kunmetado estis kvar: aero, akvo, tero, fajro. Kutime, la grekaj hilozoistoj konceptis la mondon kiel granda animalo kun animo, en kiu la apartaj specoj ne havis fiksecon. Platonanoj kaj stoikuloj konceptis la mondon kiel havantan animon.

Tamen, Aristotelo insistis pri la nocio de speco, kiel netransirebla en alian. Tiu doktrino pri la fiksismo (vd) de la specoj sukcesis kaj havis iom da stabileco ûis la 18-a jc. Tiam la naturalisto J. L. Leclerc da Buffon (1707 - 1778) avertis pri la ebleco de la evoluado, kvankam li mem ankoraö ne akceptis ûis (Histoire naturelle, 1749-1804). Barono de Holbach (1723-1789) jam plene estas evoluciisto. Kant (1724-1804), eble influe de Buffon, proponis en 1790 la "Realan parencecon" de la vivantaj estaëoj, kun iu derivado ekde primitiva nebulozo ûis la homoj Kritiko de la Juûo, § 80). Post tiuj ûeneralaj hipotezoj la sciencistoj devus aranûi la pruvojn per empiria metodo. Jen, kiam Jean-Baptiste Lamarck (1744-1829) prezentis la doktrinon en scienca formo, per libro, kiu fariûis fama Philosophie Zoologique, 1809. Multe plibone, Charles Charles (1809-1882), post vojaûo al Sudameriko kaj Pacifiko, atingis efektivan sistemigon de la evoluciisma hipotezo, per tre elstara verko, Origin of species, 1859).

4. Diversaj formoj de evoluciismo estis teorie prezentitaj.

Lamarck rimarkis la diferencojn rezultinta per la uzo kaj ne uzo; sed erare li supozis ke tiuj diferencoj transdoniûus per la heredo. Kvankam Lamacrk ne determinis la precizan faktoron de la evoluo, li havis tamen la meriton defendi la evoluon.

Darwin avertis, ke malgrandaj varioj okazintaj de tempo al tempo reproduktiûas per heredo, kaj ke tiuj varioj estas eventuale favoraj; en la konkurenca lukto por la vivo, tiuj individuoj kun avantaûaj ïanûoj multobliûas pli sukcese. Tiu natura selekto estus la îefa faktoro de la evoluo.

Nek Lamarck, nek Darwin, tamen kaptis la îefan kaözon, kiu rekte klarigis la ïanûojn okazintajn en la animalaj organismoj. La kaözo estis en la genoj (nomo enkondukita en 1909, iniciate de Johansen), situintaj ene de la kromosomoj; tiuj ïanûoj transdoniûas per heredo. Sed por pruvi la doktrionon de evolucio sufiîas konstati ke biologiaj varioj transdoniûas, sen ankoraö montri kiamaniere. Kompreneble, koni ankaö rekte la kaözon estas pli klara pruvo. Dum kelka tempo, neolamarkismo elstarigis la adapton al natura medio, kaj neodarvinismo la naturan selekton, respektive kiel îefajn faktorojn de la evolucio. Ambaö gravas, sed la kaözo mem estas la genetika ïanûo. Kvankam tre stabilaj, la genon tamen ïnûiûa kaj estas tiu ïango kiu klarigas la evolucion.

Detale pri la genetika ïanûo. (Abb.374).

EVOLUI, -O, -ANTA, -ISMO (+). 2057.

A: evole; development. F: évoluer; developpement;. G: entwicklern; Entwikelung; Evolution. H: evolución; évolution; desenvolvimiento. I: evoluzione; svolgimento. P: evoluir; evolução; desenvolvimento;. R:

. G;; Evolutionismus. Hevolucionismo. I: evoluzionismo. P: evolucionismo. R: (evoljúcija); (evoliutsionizm).

1. Etimologie, evolui devenas el la latina evolvo, -utum, -ere (= ruli, etendi), kunmeto el e-, ex (= el) kaj volvo, -utum, -ere (= ruli).

Verba radiko. Vortformoj: evolui (ntr), evoluo, evoluado, evoluanta (vd), evoluismo, evoluisto, evoluipovo, subevoluinta.

2. Evoluo estas la disvolviûo, per kiu en îiuj aferoj okazas ia aliformiûanta kresko, per kiu ûi fariûas aö kvante pli granda, aö kvalite pri vigla, aö eî evolucie alispeca.

Nuance, evolucio (vd) estas disvolviûo per transformo de speco, dum evoluo signifas pli vaste ian ajn kreskon, ekde le menciita evolucio de specoj øis la simpla simpla transformo de potencialo en aktualon kaj de la ïanøo rezultinta el la eduko. Same, evoluismo estas doktrino pri îiu ajn formo de evoluo, dum evoluciismo, estas nur pri la disvolviûo per transformo de speco.

3. Evoluanta estas la ïanûema stato de tio, kio disvolviûas kun grada kaj kreskema transformo.

Nuance, disvolviûanta (vd) estas nur aktualigo de io en potencialo, dum evoluanta ïanûigas per io tute nova. 3. En aparta socia uzo, evoluanta estas stato de disvolviûo ne plene atingata de lando en kreskemo, kaj do inter ne evoluata kaj evoluata.

4. Evoluismo. Oni demandas, îu la evoluo apartenas al la realo ûenerale, al la ento tutaëe, kiel proponas la metafizika evoluismo.

Eventuale la evoluismo konstatita en tiom da estaëoj, sugestas ke tiu evoluismo eble estas karaktero de îiu ajn realo. La aferoj ne estus nur em cikla transformo, sed ankaý en evoluo, foje eæ em evolucio per transformo de la speco.

5. Evoluismo povas okazi en elekteblaj direktoj. La demando estas, rilate al kio okazas la evoluo, kiam io evoluas? Jen demando pri tio, en kio konsistas æiu specifa evoluo.

La koncepto mem de evoluo estas tro abstrakta, kaj oni devas identigi tion, kio aperas kiel nova, almetita al la antaöa nivelo de la evoluiûinta estaëo.

Metode, la proponoj povas esti diversaj. Unulinia evoluo atribuas nur al unu elemento la evoluon; denove, tiu unulinia evoluo povas esti elektita, aö tiu, aö tiu alia .

La multlinia evoluo prezentas plurajn faktoroj, kiuj samtempe operacias.

La proponintoj de tezoj pri la evoluo ne sufiîe estis atentaj al tiu diverseco de ebleco de evoluaj formoj.

Cetere estas necese demandi pri la punkto de ekstarto de la evoluo; aö la evoluo startas el la nenio, kiel matematiko el nulo; aö ûi startas el unuo, ekde kiu fariûas la evoluo; aö ûi supozas ion ekde îiam tute evoluinta, ebliganta aliajn evoluojn, kiel novajn trajtojn sur jam ekzistanta infinita trajto, jen en monisma formo, jen en dualisma.

Koncerne la unulinian evoluon, ûi povas konkrete fariûi

a) aö per almeto, kiel atomo ricevas aliajn subatomajn elementojn, kiel molekulo aliajn atomojn, kiel îelo aliajn asimilitajn alimentojn, kiel maïino aliajn sistemojn de potencialoj, ekzemple, per disvolviûo okazinta per la ago, kiu disvolviûas konsekvence de la agado mem;

b) aö per malpliefikaj organizadoj en aliajn pli efikajn, en kiuj novaj ekvilibroj kaj malekvilibroj kunordiûas, îiam en pli komplikajn kaj ampleksajn.

La plurlinia evoluo elektas îiujn faktorojn samtempe kaj ne privilegias unu rilate la alian; îiu influas samtempe la ûeneralan evoluon kiel specifan principon:

per aldono,

per aktualigo,

per pli efika organizado.

Gravas la demando, îu la prezentitaj faktoroj de evoluo fakte kreas ûin. Principe, en si mem, tiuj faktoroj estas necese evoluigaj, kiel en la kontraöaj fortoj, la rezulto restas en favore de la pli forta. Sed tio, kio validas principe, povas ne okazi en la efektiva situacio. Sekve, povas okazi en aparta kazo la malevoluo.

6. Historie, la unuaj elstaraj evoluismaj metafizikoj estas modernaj, ekde la proponoj de Herbert Spencer, en eseo titole Progreso, 1859.

Per la antaöaj kreismaj ideoj îio fariûas kaj progresas per la ekstera forto de la kreinto;.

Nun afero estas konceptata kiel kapabla evolui ekde si mem.

EVOLUO. Krea... 2058.

2. La franco Henri Bergson, enkadre de sia intuiciisma gnozeologio, imagis ke la krea evoluo - évolution créatrice - estus speco de vitala elano - élan vital (vd). Jen speco de metafizika evoluismo (vd 2057) (Kamaryt, pri Elan vital, Filozofia Vortaro).

EX LEGE (L: 2059).

Latina esprimo, ekvivalenta al el la leøo, sekve de la leøo, per la forto de la leøo, surbaze de la leøo.

EX PRAECOGNITIS ET PRAECONCESSIS. (L: 2060).

1. Latina esprimo, ekvivalenta al "el la antaökonataj kaj antaökonsentitaj".

2. Metoda principo, surbaze de aserto de Aristotelo:

"Îiu doktrino kaj îiu diskursiva disciplino naskiûas el antaöekzistanta kono" Postaj Analitikoj, I, 1.71a1).

Ekde la frua averto de Boecio pri la graveco de tiu principo (P. Latini., 64-a col. 741), ûi fariûis ofta enkadre de la latina skolastiko.

3. Locke, avertinte pri la intuicia empiria bazo de la kono, opiniis pri manko de fundamento de tiu principio (Essays, IV, 2, 8). Kohere, Locke estas en dependeco de empiriismo.

Leibniz, en verko kontraö la empiriismo de Locke, defendis la validecon de la principo kaj avertis ke la matematiko fariøas surbaze de tiu principo (Nouveaux Essais, IV, 2, 8).